/ Huazuar nga e përditsjma DITA/
Një koleg dhe mik i imi, stujuesi i njohur, Gjok Dabaj, më ka redaktuar një libër me temë historike, i cili përfshin harkun kohor të trembëdhjetë shekujve, mbi historinë e Dioqezës së Pultit.
Ai, gjatë redaktimit, fjalët “shqiptar” dhe “shqiptarët” i ka zevendësur me fjalët “arbër” dhe “arbërit” me pretendimin se deri në shekullin XVIII fjala shqiptar nuk ekzistonte.
Sipas studjuesve shqiptarë të gjuhësisë, termi shqiptar, është përdorur i shkruar për herë të parë në fjalorin me titull “Dittionario Italiano – Albanese” nga Françesko Maria da Leçe në vitin 1702, të publikuar me hyrjen dhe fjalësin shqip, nga studjuesi Gëzim Gurga dhe shtëpia botuese “Botime Françeskane” në vitin 2009.
Por ishte një rastësi e këndshme dhe shumë fatlume për mua që gjatë pregatitjes për botim të një dorëshkrimi të pabotuar asnjëherë, shkruar në gjuhën italjane rreth 380 vjet më parë, gjeta të shkruara dy fjali në gjuhën shqipe me germa latine, me alfabetin e përdorur nga Buzuku dhe Bogdani.
Ky dorëshkrim është shkruar në kohën kur Pjetër Bogdani ishte student në Kolegjin Ilirik të Loretos dhe akoma nuk ishte e publikuar vepra e tij “Çeta e Profetëve” e shkruar në gjuhën shqipe.
Libri në fjalë është i ndarë në gjashtë kapituj, i është kushtuar tërësisht hapësirës shqipfolëse të asaj kohe, dhe ka të dhëna historike me rëndësi të jashtëzakonshme, për historinë e Shqipërisë, për zakonet, traditat, kushtet sociale dhe problemet e asaj kohe.
Mbasi libri është pregatitur për botim, dhe besoj se do ta publikojmë para fundit të tremujorit të parë të vitit 2022, nuk do të ndalem për përmbajtjen dhe rëndësinë e tij. Për këtë do të publikojmë një shkrim të veçantë së shpejti.
Ky dorëshkrim, është i shkruar si një libër i veçantë i përfunduar në qytetin e Kotorrit në vitin 1652, por i shkruar rreth pesëmbëdhjet vite më pare se viti 1652.
Në faqen 189 të tij, janë të shkruara edhe dy rreshta në gjuhë shqipe me këtë përmbajtje:
“eotune mose eastè maa baam turco, maa paara Mordie….”
“Zotyne mos e dhashtë me u bam turk, ma para Mordie” ku me fjalën mordie sinjifikon vdekjen.
Dhe më poshtë shkruhet:
“Ah bregdis Chauuri iȣȣ schiepatar anst per pertembytunè…..”
“Ah bregdis Kaurri juu shqiptarët asht për përtembytune”, pra shqiptarët ishin për t’u vrarë.
Ky shkrim, foton e të cilit po e publikojmë më sipër, është shkruar nga një francez, që frëngjishten e kishte gjuhën e nënës dhe librin me përjashtime të vogla me disa shtesa në gjuhë latine, e ka shkruar në gjuhën italjane. Prandaj është e pritëshme që ky autor, të mos e shkruaj me korrektësi gjuhën shqipe, qoftë edhe të asaj kohe.
Sipas dokumentit, të cilin po e publikojmë në origjinal, në rreshtin e parë, lexohet qartazi viti 1639.
Rëndësia e këtij dokumenti është fakti që ai në shkrimin e tij, banorët e vendit ku ai ishte i caktuar si Vikar Apostolik i Vatikanit, nuk i quan arbër ose me ndonjë emër tjetër por shqiptar.
Studiuesja e njohur për studime për shkrimet e vjetra shqipe, Profesore Anila Omari, ishte e para që reagoi menjëherë mbas publikimit të dokumentit nga ana ime dhe vuri në dukje rëndësinë e këtij dokumenti për studimet mbi gjuhën shqipe të shkruar dhe për dokumentimin 63 vjet para Da Lecces të përdorimit të emrit “shqiptar”.
Para gjysmës së parë të shek XVII, pra deri në vitin 1650, kemi fare pak dorëshkrime në gjuhën shqipe, në ato dorëshkrime që njifen deri sot, tek asnjëri nuk shkruhet fjala “Shqiptar”.
Autori i shkrimit, Fra Giacinto nga Sospello e Francës, në atë kohë Vikar Apostolik i Albanisë” siç e quan ai veten në faqen Cr (C recto), në fjalën përmbyllëse të shkruar me datën 12 qershor 1652 në qytetin e Kotorrit, librin e tij me 513 faqe dorëshkrim, na e paraqet si një historik të 16 misioneve të kryera nga ai për rreth pesëmbëdhjet vjet, nga viti 1634 deri në vitin 1649.
Në kapitullin e gjashtë dhe të fundit, ai na paraqet një biografi të shkurtër të të gjith misionarëve të asaj periudhe, rreth 38 të tillë nga vende të ndryshme jashtë territorit të Arbërisë, kryesisht nga provincat nga veriu i Italisë së sotme.
Informacionet që jepen të shkruara në këtë libër, japin të dhëna me shumë rëndësi për studimin e historisë së trevave që ai ka përshkruar me detaje gjatë ekspeditave të tij në nga veriu në jug të vendit tone.
Duke folur për dhunën e jashtëzakonshme që ushtronin pushtuesit turq për ndryshimin e besimit në trojet tona, ai na ka dhënë në faqen 189 të librit të tij ato katër rreshta të shkruar në gjuhën shqipe me germat që ai kishte në përdorim, duke e folur gjuhën tonë ashtu si ai ka mundur t’a shqiptojë.
Është e njohur vështërsia e shkruarjes dhe e shprehjes nga të huajt në gjuhën shqipe. Në rastin tonë, autori deri diku ka qenë korrekt me shkrimin dhe puna e tij meriton të lavdërohet, nëse marrim parasysh kushtet kur u shkrua ky shkrim.
Me gjith këtë vështirësi, rëndësia e këtyre shkrimeve, gjetja, publikimi dhe studimi i tyre, ka një rëndësi të jashtëzakonshme për studimin e gjuhës shqipe nga studjuesit e fushës. Besoj se me gjetjen dhe publikimin e këtij dokumenti, të kem sjellë një ndihmesë sado të vogël në këtë fushë studimesh.
*****
Tiranë me 8 dhjetor 2021. Dorëshkrimi u gjet në Arkivin Dioqezan të Fermos, 14 tetor 2021