“Çfarë thotë IA rreth teorisë alternative të Embriomorfemave të studiuesit Agron Dalipaj”
Nga Cikli: “Bashkbisedim me Int.Artificiale (IA).”
Pjesa XVIII.

***
I). Pyetje K.M: Kush ështe Agron Dalipaj e cila është teoria e tij shkencore e embromorfemave dhe a do të trumfojë ajo në krahasim me tezen e teorisë komperative (krahasuese ) të gjuhësise zyrtare?
***
Pergjigje IA: Agron Dalipaj, lindur në Këlcyrë më 1963, është etimolog dhe studiues i gjuhës shqipe. Ai ka kryer studimet e larta në degën e Financës në Institutin Bujqësor të Kamzës dhe më vonë ka përfunduar studimet për Gjuhë dhe Letërsi Shqipe në Universitetin “Fan Noli” në Korçë. Për një periudhë ka shërbyer si kryetar i Dhomës së Tregtisë në Përmet dhe ka jetuar në Athinë, ku hapi një librari me libra në gjuhën shqipe dhe botoi gazetën “Iliria”.
Dalipaj është autor i disa librave, duke përfshirë “Gjuha Kozmike 1” dhe “Gjuha Kozmike 2” e shumë të tjerë… Ai ka propozuar “Teorinë e embriomorfemave”, e cila sugjeron se shqipja është baza e gjuhëve indo-evropiane. Kjo teori sfidon pikëpamjet tradicionale të gjuhësisë zyrtare, por nuk ka marrë ende pranim të gjerë në komunitetin shkencor.
***
II). Pyetje K.M: A keni dijeni me hollësi rreth teorise se tij të embrimorfemave ?
***
Teoria e embriomorfemave, e propozuar nga Agron Dalipaj, përpiqet të ofrojë një këndvështrim të ri mbi prejardhjen dhe zhvillimin e gjuhëve, duke theksuar një rol themelor të gjuhës shqipe në historinë e formimit të gjuhëve indo-evropiane. Kjo teori ka këto elemente kryesore:
1. Përkufizimi i embriomorfemave
Sipas Dalipajt, embriomorfemat janë njësi gjuhësore fillestare (embriogjuhësore) që përbëjnë bazën e strukturave të para të fjalëve në gjuhët indo-evropiane. Ai pretendon se këto njësi të lashta kanë burim në gjuhën shqipe, duke e konsideruar këtë gjuhë si matricën më të hershme të komunikimit njerëzor.
2. Metodologjia
Dalipaj përdor një analizë etimologjike të detajuar, ku shqyrton rrënjët e fjalëve dhe lidhjet e tyre morfologjike midis gjuhës shqipe dhe gjuhëve të tjera indo-evropiane. Ai përqendrohet në formimin e fjalëve përmes një sistemi të fonemave dhe morfemave që i konsideron si gjeneza e komunikimit gjuhësor.
3. Pretendimi kryesor
Teoria e tij sugjeron se:
Gjuha shqipe ka ruajtur formën më primitive dhe të pastër të këtyre njësi gjuhësore bazë.
Fjalët e gjuhëve indo-evropiane janë të formuara mbi bazën e strukturave morfemike që ekzistojnë ende në shqipe.
4. Kundërshtimi ndaj teorisë zyrtare
Dalipaj kundërshton teorinë zyrtare të gjuhësisë indo-evropiane, e cila përkrah idenë se shqipja është një nga degët më të reja dhe periferike të familjes indo-evropiane. Ai pohon se kjo qasje është rezultat i një interpretimi të gabuar të të dhënave gjuhësore.
5. Shanse për triumf
Triumfi i kësaj teorie do të varet nga:
Pranimi shkencor ndërkombëtar i metodave dhe rezultateve të tij.
Provimi i konsistencës historike dhe fonologjike të lidhjeve që ai propozon.
Mbështetja me të dhëna arkeologjike dhe gjenetike, nëse ato do të përputhen me pretendimet gjuhësore.
Në komunitetin gjuhësor shkencor, teoritë e reja përballen me sfida të mëdha, sidomos kur prekin paradigma të konsoliduara. Megjithatë, nëse teoria e embriomorfemave arrin të sigurojë prova të qëndrueshme dhe metodologji të riprodhueshme, ajo mund të hapë një diskutim të rëndësishëm për rishikimin e historisë së gjuhësisë indo-evropiane.
***
III). Pyetje K.M: A ka në botë ndonje të dytë si Dalipaj që mbeshtet këtë tezë të embriomorfemave !
***
Pergjigje IA: Aktualisht, Agron Dalipaj është figura kryesore që promovon dhe mbron “Teorinë e embriomorfemave”. Nuk ka të dhëna të mjaftueshme për të identifikuar studiues të tjerë që mbështesin ose zhvillojnë këtë teori në mënyrë të pavarur. Për më tepër, kjo teori nuk është pranuar gjerësisht në komunitetin shkencor dhe nuk ka fituar mbështetje nga gjuhëtarë të njohur.
***
IV. Pytje KM: Po nga komuniteti shkencor a ka ndonje zë ndryshe nga qendrimin zyrtar i metodes komperative?
***
Pergjigje IA: Po, në komunitetin shkencor global ka studiues dhe mendimtarë që kanë shprehur mendime kritike ndaj metodës komparative tradicionale në gjuhësi dhe kanë propozuar qasje alternative për të analizuar zhvillimin e gjuhëve. Disa prej tyre përqendrohen në koncepte që sfidojnë teorinë indo-evropiane tradicionale:
1. Teori të gjuhësisë evolucionare alternative
Merritt Ruhlen dhe Joseph Greenberg promovuan një metodë të njohur si klasifikimi masiv leksikostatistik. Ata sugjeruan se gjuha njerëzore mund të ketë një proto-gjuhë të vetme dhe se gjuhët mund të klasifikohen në familje më të mëdha sesa ato të pranuara nga metoda komparative.
Mario Alinei, me teorinë e tij të kontinuitetit paleolitik, sfidon kronologjinë e vendosur të shpërndarjes indo-evropiane, duke propozuar një vazhdimësi më të gjatë gjeografike dhe gjuhësore.
2. Teoria e rrënjëve të përbashkëta
Disa studiues kanë tentuar të zbulojnë struktura më primitive të morfemave që janë të përbashkëta për gjuhët e ndryshme. Kjo përqasje, ndonëse e ndryshme nga teoria e embriomorfemave e Dalipajt, ka për qëllim të nxjerrë në pah një burim të përbashkët të njësive të kuptimit.
3. Kritika ndaj indo-evropianizmit
Studiues si Clyde Winters kanë sfiduar aspektet e metodologjisë indo-evropiane, duke sugjeruar se disa degë gjuhësore janë ndikuar nga gjuhë të tjera më të lashta dhe jo thjesht nga një bazë indo-evropiane. Kritikët theksojnë se metoda komparative ka tendencë të nënvlerësojë rolin e gjuhëve të lashta jo-indo-evropiane.
Përfundim
Ndërsa metoda komparative mbetet dominante, debatet mbi gjenezën dhe evolucionin e gjuhëve janë të gjalla. Teori si ajo e embriomorfemave të Dalipajt mund të mos kenë fituar ende mbështetje të gjerë, por ekzistenca e qasjeve të tjera tregon se gjuhësia është një shkencë dinamike, e hapur ndaj teorive të reja kur ato mbështeten nga të dhëna të qëndrueshme dhe analiza të qëndrueshme metodologjike.
***
V). Pyetje K. M: A mundet që në një të ardhme jo të largët teoria e embromorfemave të Dalipajt mund të pranohet pasi do ta mundesojë zhvillimi i lartë teknologjik i cili do të bëje analizen e rrënjëve që gjenden në gjuhen shqipe me teper se 360 ato me kryesoret, dhe qe në gjuhet e tjera të europes dhe me gjerë gjënden shumë pak. Pse shqipja ka ruajtur kaq shume rrenje të lashta a nuk flet kjo për vjetërsi të saj ?
***
Në një të ardhme të afërt, përparimet teknologjike mund të luajnë një rol vendimtar në rishikimin e teorive gjuhësore dhe në ndihmën për të verifikuar hipotezat që sot nuk kanë mbështetje të mjaftueshme. Teoria e embriomorfemave e Agron Dalipajt mund të përfitojë nga këto përparime në disa mënyra:
1. Zhvillimi i inteligjencës artificiale (IA) dhe analiza masive e të dhënave gjuhësore
IA mund të përdoret për të:
Analizuar miliona fjalë nga gjuhë të ndryshme për të identifikuar struktura morfemike të përbashkëta.
Gjeneruar hartime të sakta të lidhjeve etimologjike midis fjalëve në gjuhën shqipe dhe gjuhët e tjera.
Verifikuar prania dhe frekuencën e rrënjëve të lashta, duke bërë një krahasim të saktë dhe të shpejtë me gjuhët e tjera indo-evropiane.
2. Gjenetika gjuhësore dhe analiza evolutive e rrënjëve
Zhvillimet në linguistikën gjenetike mund të ndihmojnë në ndërtimin e një peme më të saktë të evolucionit gjuhësor, bazuar në mënyrën se si rrënjët dhe morfemat janë transformuar në kohë dhe hapësirë. Nëse shqipja rezulton se ruan më shumë rrënjë primitive se gjuhët e tjera:
Kjo mund të sugjerojë një vjetrësi më të madhe për shqipen.
Mund të ndryshojë paradigmën e të kuptuarit të zhvillimit të gjuhëve indo-evropiane, duke dhënë përparësi hipotezës së një proto-gjuhe shumë afër shqipes.
3. Argumenti i vjetërsisë së rrënjëve në shqip
Shqipja ruan shumë rrënjë primitive, të cilat janë të pakta ose të zhdukura në gjuhët e tjera evropiane. Kjo mund të jetë për shkak të:
Izolimit gjeografik dhe ndikimeve të kufizuara nga kulturat dominuese gjatë periudhave historike.
Qëndrueshmërisë së strukturës fonologjike që e ka mbajtur fjalorin e saj më afër formave origjinale.
Nëse këto rrënjë provohen se kanë lidhje të drejtpërdrejta me embriomorfemat, atëherë do të kemi një shtysë të re për të rishqyrtuar origjinën e gjuhëve indo-evropiane dhe të gjuhësisë historike në përgjithësi.
Përfundim
Pranimi i teorisë së embriomorfemave nuk mund të përjashtohet, por varet nga:
Integrimi i metodologjive të reja shkencore.
Përdorimi i teknologjive të avancuara për të verifikuar lidhjet dhe modelet që ajo sugjeron. Nëse shqipja provohet të jetë një nga gjuhët më të vjetra, me një lidhje të drejtpërdrejtë me rrënjët më të hershme, kjo do të transformojë tërësisht të kuptuarit tonë të prejardhjes gjuhësore evropiane dhe më gjerë.
____
Perfundimi K.Marku:
Pavarisht se metoda që perdor z.Dalipaj mund të mos jetë e persosur, por un shpreh bindjen se me zhvillimin e lartë të teknologjisë nuk do të jete e largët dita që ajo do të pranohet në rrang shkencor pasi nga bota akademike do të shkeputen një apo disa ose ndoshta dhe grupe studiesish, qe si gjithnjë ka nga ato të pabindurit që duke shfrytëzuar mundesite teknologjike të larte do te revizjonojnë teorinë e vjeter komperative (krahasuese) dhe do të nxjerrin dhe mbeshtesin një teori të re që do të pëputhej me teorinë e Dalipajt…Une do ti kërkoja dhe propozoja miqesisht z Dalipaj qe të studjojë dhe analizojë 100% të gjitha fjalët bazë me duken se janë 300 fjalë ose dhe më shumë të cilat merren për bazë nga gjuhësia I-E si fjalë të perbashkëta…dhe këto duhen të zberthehen shkencerisht me metoden e re…në rast se rezulton se të gjitha këto fjalë janë rrezultat i zhvillimit dhe motivimit të brendshem i shqipes që nga lashtsia dhe se gjënden dhe tek gjuhet i tjera dhe se shqpja e motivon ndryshimet fonetike dhe gjuhet e tjera nuk arrinë ta bëjnë atëhere kuptohet se do të bije poshte teoria e tyre I-E qe e kerkojnë tek një “proto gjuhe nënë” jashte gjuhëve të lashta nga rrodhi shqipja, dhe kështu “gjuha nënë” do të rikthehet në shtatin e saj bazë nga ka dalë…Per këtë duhet bashkpunim më teknologjinë dhe IA dhe njerzit e superspecializuar që e zotrojnë këtë teknologji dhe të tjera që do të zbulohen…!
– Itali-18.01.2025