Shkruan: Prof.Dr.Abdulla Mehmeti
Shpalime
Mbetjet e qytetit më të madh, nga periudha Antike, me emrin e fisit ilir Abri* ndodhen në Bullgarinë e sotme, brigjet jugore të lumit Danub (Istria), në rajonin ku ndodhej edhe një qytet antik i Dardanisë me emrin Artana, sikurse edhe disa qytete të tjera me këtë emër në Gadishullin Ilirik.
Ja se çfarë kanë thënë studiuesit e derisotëm për këtë qytet të lashtë ilir në Trakinë veriore, në shtetin e sotëm i Bullgarisë:
Abritus (Abrittus) ishte një qytet i rëndësishëm romak, i fortifikuar me mure gjigante dhe një nga qendrat më të mëdha urbane në provincën e Mezisë së Poshtme. Gërmadhat e mbetura të këtij qyteti të lashtë edhe sot gjenden në Parkun Arkeologjik të qytetit Razgrad në Bullgari.
Një vendbanim ilir i Trakisë, nga shek. III-IV para erës sonë është gjetur në bregun verior të lumit Beli Lom (Lumi i Bardhë) dhe një vendbanim i hershëm romak e zgjeroi atë në fund të shek. I, ose në fillim të shek. II të erës sonë.
Besohet se, në fund të shek. I të erës sonë në vendin e qytetit të mëparshëm ilir u ndërtua një kamp ushtarak romak dhe në shekullin e dytë u vendos këtu Cohors II Lucensium i Legio XI Claudia (me bazë në Durostorum, qyteti i sotëm Silistra në Bullgari).
Në vitin 251 gjatë pushtimeve gotike, romakët pësuan një disfatë katastrofike, të pasuar edhe me vdekjen e perandorit Decius dhe djalit të tij Herennius Etruscus në Betejën e Abritus, e cila u zhvillua rreth 15 km në veriperëndim të qytetit Abritus, në luginën e lumit Beli Lom (Lumi i Bardhë- Lumbardh), në jug të fshatit Dryanovets (Drenovë-Drenovec).
Fortifikimet me mure masive, 3 m të trasha dhe 12 m të larta, u ndërtuan rreth qytetit në bregun jugor të lumit, në vitet 320–330 nën sundimin e Konstandinit të Madh (dardan), me sa duket për mbrojtje nga sulmet e popujve “barbarë”.
Sidoqoftë, muret nuk mund t’i rezistonin shkatërrimit të qytetit në Luftërat Gotike, në vitet 376-8, në 447 nga Hunët dhe në vitet 480 përsëri nga Gotët. Çdo herë që qyteti rindërtohej, dhe në shekujt 5-6, Abritus ishte një nga qytetet më të mëdha në provincë dhe selia e një peshkopate të rëndësishme për rajonin më të gjerë.
Portat e qytetit dhe rrugët në drejtim të tij u forcuan dhe siguruan nën Justinianin e Madh (527–565) për të ofruar siguri më të mirë.
Megjithatë qyteti u shkatërrua nga sulmet e Avarëve në vitin 586.
Më vonë, mbi gërmadhat e qytetit antik Abri-Abritus u ndërtua një vendbanim mesjetar bullgar, i cili ekzistonte deri në shek. X të erës sonë.
Gërmimet e para arkeologjike në gërmadhat e këtij qyteti antik u kryen në vitin 1887 nga Ananie Yavashov, ndërsa gërmimet më të plota u kryen që nga viti 1953.
Shihni gjithashtu: Beteja e Abrit-Abritusit.
* Abroi (greqishtja e vjetër: Ἄβροι) ishin një fis ilir. Ata mund të kenë qenë një fis verior përbërës i grupit më të madh të Taulantëve, në bregdetin Adriatik të Ilirisë jugore (Shqipëria e sotme).
Fisi përmendet nga Hekateu i Miletit (shek. 6 p.e.s.), në fragmentin 69 të Periodos ges, të cituar nga Stefani (Stephanus) i Bizantit (shek. VI e.s.). Emri i fisit është regjistruar në greqishten e lashtë si Ἄβροι” – Abroi.
Emri i tyre mund të ketë qenë në të vërtetë Arboi pasi Abroi mund të jetë prodhuar nëpërmjet një metateze, një procesi tjetër gjuhësor ose një keqinterpretim nga Hekateu i emrit të tyre me termin në greqishten e lashtë “Abros”, për ta përshtatur më mirë me greqishten. Emri Arboi lidhet me Albanoi ilirë, të cilët dëshmohen në të njëjtën zonë në shekullin II të e.s.
(28 maj 2023)