Shkruan: Prof.Dr.Abdulla Mehmeti
Shpalime historie

MBRETËRIA ILIRE E ISTRËS NË SHEKULLIN E DYTË PARA ERËS SONË, SIUJDHESA DHE QYTETI ME EMRIN ISTRA NË KROACI, QYTETI DHE RAJONI ISTRA NË RUMANI, DHE EMRI I LASHTË I DANUBIT – LUMI ISTRA, NË GADISHULLIN ILIRIK
* * *
ISTRA E LASHTË DHE MBRETI I SAJ EPULONI (APULONI, APOLONI)
(Një kontribut modest sa për njohjen elementare të figurave të së kaluarës sonë)
shkruan Abdulla Mehmeti
Figurë e shquar historike e popullit ilir të Istrisë (Kroacia e sotme), i njohur gjithashtu edhe si Epulo, Epulone, ose Aepulo), figurë historike e njohur, sundimtar dhe mbret ilir, i cili luftoi kundër romakëve gjatë pushtimeve të Istrës (Histria), e cila gjedet në territorin e Kracisë së sotme.
Pas fitoreve dhe sukesit në fillim dhe mposhtjes së kundërshtarëve të tij, pushtuesve romakë, e njohur si beteja në Akvileje, Epuloni përfundimisht u thye përmes rrethimit të kryeqendrës së tij të rezistencës, Nezakci. Para se ta sulmojnë Nezakcin, romakët i pushtuan qendrat tjera kryesore të rezistencës në Istër. Në fillim, romakët nuk arritën ta pushtojnë Nezakcin dhe nuk arritën ndonjë sukses të veçantë gjatë rrethimit për një kohë të gjatë të kështjellës së qytetit.
Suksesi i sulmeve të tyre u arrit vetëm atëherë kur romakët ia ndryshuan rrjedhën lumit dhe e përmbytën qytetin. Kur Epuloni e kuptoi që romakët e pushtuan qytetin, bëri vetëvrasje duke e përshkuar trupin e vet me shpatë, për të mos rënë i gjallë nën robërinë e tyre. Në kohën e re, Epuloni nderohet si hero, i cili më lehtë e pranoi vdekjen se robërinë, duke u shndërruar në legjendë dhe figurë frymëzimi atdhetar për brezat e ardhshëm.
EPULONI SIPAS BURIMEVE ANTIKE
Ilirët nuk kanë qenë të prirur pas shkrimit të historisë së tyre, ndërsa historianët romakë dhe grekë kanë qenë të njëanshëm kur kanë shkruar për ata (ilirët). Këtë e kanë konstatuar edhe shumë autorë të huaj, jo vetëm ata shqiptarë. Sipas gjetjeve arkeologjike, kronikat romake dhe greke janë thuase burimet e vetme të njohurive për ilirët.
Lufta e Romës kundër Histrës dhe beteja e Akvilejit vendoset diku rreth viteve 181 deri më 177 para erës së re, deri pushtimin e plotë të Histrës nga romakët.
Historiani dhe kronisti i njohur romak Tit Livi, i përmend sulmet e para mbi Akvilej, të cilat me sukses kundërshtohen, ndërsa mëpas vendoset një paqe relative mes ilirëve dhe romakëve.
Githësesi që Histra edhe më tej e konsideronte si rrezik të madh sulmet dhe pushtimin romak, kur me ardhjen në pushtet të Epulonit sërish të fillojnë sulmet e romakëve ndaj tyre. Në disa beteja sporadike me tyre, istrianët nën udhëheqjen e Epulonit arritën t’i zbrapsin këto sulme dhe të asgjësojnë disa formacione ushtarake të romakëve. Novi rat možda nije bio zasnovan na uvjerenju ilirskih plemena da mogu pobijediti Rim, ali je sigurno da se bezobzirnost Rimljana više nije mogla trpjeti.
„M. Junius i A. Manlius, ish konsuj: ,,me fillimin e pranverës romakët e sollën ushtrinë e tyre në Histri. Shkatërruan gjithçka, në të djathtë e në të majtë”… Livi: Ab Urbe Condita, 41.10”
Livi përmend edhe që histriotët kryen një sulm të suksesshëm mbi llogaret e ushtrisë romake, pas të cilit legjionarët romakë të frikësuar filluan të ikin, nga e cila suhtri istriotët përfituan një plaçkë të majme lufte: thesar të çmueshëm, armë, ushqime dhe verëra. Por, ushtria romake shumë shpejtë u riorganizua, duke i gjetur ushtarët ilirë në befasi, të preokupuar me plaçkën e luftës, të dehur nga lavdia e përkohshme dhe vera, që romakët shpejtë t’u rrëmbejnë fitoren, ta rikthejnë plaçkën e mbetur dhe t’i mposhtin ushtarakisht. Me këtë rast, pas pushtimit u vranë dhe masakruan shumë histriotë, ndërsa mbreti i tyre Epuloni u strehua në qytetin e fortifikuar Nezakci. Ja si e përshkruan këtë kronisti romak Livi:
„… Filloi sulmi vendimtar mbi Nezakcin, qytetin ku u tërhoq dhe strehua udhëheqësi ushtarak i histriotëve dhe mbreti i tyre Epuloni… Komandanti romak Klaudi solli dy legjione të reja … Afër qytetit kalonte lumi i cili i pamundësonte sulemet mbi atë, dhe nga i cili histrianët furnizoheshim me ujë. /Ushtria e Klaudit/ pas punës disaditëshe, u ndërrua rrjedha e lumti dhe u ndërpre furnizimi i qytetit me ujë, me çka jashtëzakonisht u shqetësuan banorët e qytetit. Edhe pse nuk u menduan në asnjë rast për të luten për armëpushim dhe paqe, i vranë gratë dhe fëmijët e tyre, ndërsa kufomat e tyre i varën mbi muret e kështjellës, që ta tmerrojnë dhe frikësojnë armikun … Romakët ndërkohë e plaçkitën plotësisht qytetin … Epuloni bëri vetëvrasje që të mos bie i gjallë në duart e tyre … Të tjerët u vranë ose u zunë robër… Pastaj u shkatërruan edhe Mutila dhe Faveria … Plaçka e luftës i tejkaloi parashikimet, duke marrë parasysh varfërinë e banorëve vendës; Pas këtij pushtimi 5632 njerëz u shitën si rrobër lufte. Udhëheqësve istriotë të luftës ju prenë kokat të gjithëve. Po aty, 41.11”.
/ Mar nga Arkivi i diplomacis.dk/