Shkruan: Nesip Kaçi
Publicist

Jeronim De Rada është një prej figurave kryesore të letërsisë romantike shqipe dhe sigurisht të romantizmit arbëresh. Ai është nismëtar i Rilindjes, frymëzues i lëvizjes kombëtare shqiptare duke i dhënë asaj përmasa europiane, që do mbështeste përpjekjet e popullit shqiptar deri në arritjen e pavarësisë.
Jeronim De Rada ka lindur më 29 nëntor të vitit 1814 në Kalabri në fshatin Maki, afër Shën Mitër Koronës të Kozencës, që siç shkruan Girolamo De Rada, kishin emigruar nga Shqipëria në shekullin XV. Ishte biri i një prifti, mësues i greqishtes së vjetër dhe latinishtes. De Rada mësimet e para i mori nga i ati, Mikele De Rada, i cili ishte profesor në kolegjin arbëresh. Kur ishte tetë vjeç, në prill 1822, De Rada hyri në kolegjin arbëresh të Shën Mitër Koronës. Aty filloi të shkruhej gjuha shqipe, që ishte agimi i ri i ditës sonë, shkruan De Rada, kolegji, thekson ai, ka qënë gjithë herë vatër lirie dhe drite për ne. Pasi mbaroi kolegjin, ai vazhdoi mësimet e mesme dhe në vitit 1836 De Rada mbaroi universitetin e Napolit.
Fshati i lindjes së De Radës, katundi Maki, shkruan më 1938 shkodrani Kolë Kasmi, ka rreth 100 shtëpi, me 1466 banorë, me ndërtesa të gurta, që të kujtojnë fshatrat e bregut të detit shqiptar buzë Jonit. Ai është i vendosurs mbi një kodrinë të hapët e plot gjelbrim, i kredhur mes ullinjve, me rrugë të shtruara me gurë, me kalldrëm, shtëpitë me mure të bardha e të mbuluara me plloça ngjyrë gri, laget edhe ai nga deti Jon. Vendasit flasin gjithnjë shqip, dialektin arbëresh. Shtëpia e De Radajve dallohet qysh së largu nga godinat e tjera të fshatit, ajo ka një portë të madhe në formë harku. Mbi të qëndron stema e familjes së poetit, e cila ka banuar këtu prej shekujsh, siç tregon një mbishkrim që lexohet në një gur mulliri në obor. Nga dritarja e dhomës së poetit vështrimi zbret tatëpjetë mbi ullishta e ara. Në katundin Maki familjet ruajnë me kujdes veshjen kombëtare të grave, këngët popullore, doket e zakonet e dasmave. Nga ky fshat kanë dalë njerëz të vlefshëm të shqipes e të çështjes kombëtare shqiptare.
Zoti Reshat Këlliçi në një shkrim që ka bërë në nëntor 1964 me titull : “ Te shtëpia e De Radës” shkruan midis së tjerave : Në këtë shtëpi, në këtë fshat, kaloi jetën e vet, luftoi, punoi dhe u plak Jeronim De Rada. Këtu në këtë dhomë ai krijoi galerinë e figurave të mëdha heroike me Skënderbeun në krye, që përshkojnë veprën e tij epike, krijoi skenat e mahnitshme lirike që na prekin edhe sot. Nga dritarja e dhomës së poetit duken shumë fshatra arbëreshe, që zbardhojnë deri atje ku kaltëron deti. Sa herë që rrëmbehej nga vrulli i pasionit për të shkruar vargje të bukura, poeti i ngjitej kodrës për të parë me sytë e shpirtit Shqipërinë. Në dhomën e poetit në çdo kënd syri të sheh kujtime : aty rafti me libra, aty tryeza dhe pranë saj karriga prej kashte ku ulej poeti, aty varet në mur pelerina e vjetër, të cilën mësuesi plak, De Rada, e vishte në dimër për t’u mbrojtur nga të ftohtit që të vinte në kolegj për t’u dhënë mësim djemve arbëreshë, aty shkopi i tij, shoku i tij i pa ndarë i pleqërisë. Vizituesi largohet i pikëlluar, por edhe kryelartë, sepse nga kjo shtëpi e vogël, poeti i madh i Rilindjes sonë kombëtare shkroi poezitë e veta më të bukura, pëfundon shkrimi i zotit Reshat Këlliçi.
Në rëzë të malit Sante, rreth një çerek ore prej katundit Shën – Mitri, gjëndet kolegji arbëresh italo – shqiptar në ndërtesën e moçme të manastirit Shën Adrian.
Shën – Mitri, ky katund ka pasur një institut kulturor e arsimor, që ka nxjerrë shumë njerëz të ditur. Banorët e Shën – Mitrit krenohen me kolegjin që nxorri gjithë ato figura të shquara arbëreshe, krenohen me De Radën, i cili kaloi, po thuaj, gjithë jetën në këtë fshat dhe në këtë kolegj. Kolegji i Shën Adrianit është një shkollë e shënjtëruar nga lufta këmbëngulëse e De Radës për themelimin e katedrës së gjuhës shqipe, që ia arriti të hapet më 1849 dhe nga veprimtaria e tij pedagogjike shumëvjeçare, që e ktheu atë në një vatër të kulturës e të gjuhës shqipe. Pasi u hap katedra e gjuhës shqipe, mësuesi i parë i gjuhës shqipe u emërua De Rada.
Françesço Altimari, drejtuesi shkençor i veprave të Jeronim De Radës në Parashtresën e tyre, shkruan si më poshtë : “Në kuadrin e kremtimeve të jubileut të dyqindvjetorit të lindjes së Jeronim De Radës dhe shpalljes së vitit 2014 si viti i De Radës nga Ministria e Kulturës e Republikës së Shqipërisë për të kujtuar e nderuar figurën e këtij intelektuali dhe poeti të madh, nismëtar dhe protagonist i padiskutueshëm i Rilindjes kombëtare shqiptare, katedra e albanologjisë e universitetit të Kalabrisë, me ndihmën e vyer të katedrës së albanologjisë të universitetit të Palermos, përgatiti botimin e veprës letrare të De Radës në gjashtë vëllime. Ky botim shqiptar bazohet në një botim kritik paraprak italian të veprës së plotë të poetit në 12 vëllime, tashmë në fazën përfundimtare nga shtëpia botuese e mirënjohur italiane “ Rubbettino “, ku përfshihej jo vetëm poezia, por edhe veprat e tjera filozofiko-politike, gramatikore, historiko-kultirore, si edhe letërkëmbimi. Me këtë gjerdan poetik të De Radës, shkruan Françesço Altimari, i përgjigjemi nevojës që ndihej prej kohësh në Shqipëri për një botim të veprës letrare të poetit në gjuhën e tij origjinale, të përshtatur në shqipen e sotme dhe bazuar në kritere filologjike rreptësisht shkencore. Kështu lexuesi shqiptar ka në dorë për të parën herë botimin e plotë autentik të veprës poetike të këtij klasiku të lerërsisë shqiptare, që përfshin : Këngët para Milosaos, Këngët e Milosaos, Këngët e Serafina Topias, Rrëfimet e Arbërit, Rapsoditë arbëreshe dhe Skënderbeku i pafan (i pafat)“.
Jeronim De Rada me mbledhjen dhe botimin e këngëve popullore arbëreshe e pasuroi folklorin shqiptar me elemente shumë të çmueshme. Me rapsoditë kombëtare ai i dha Shqipërisë dhe popullit tonë një visar, një thesar të mendimit dhe të fjalës artistike shqipe. Botimi i rapsodive popullarizoi epokën e Skënderbeut, që u bë tema e preferuar e letërsisë arbëreshe, i bëri të njohur botës cilësitë e shëndosha të popullit tonë dhe hodhi poshtë shpifjet e armiqve, që e paraqisnin atë si një popull primitiv, pa kulturë, të paaftë për një jetë kombëtare. Ai tërhoqi vëmendjen e shkencëtarëve dhe shkrimtarëve më të shquar të Evropës dhe kontribuoi në hapjen e një faze të re për çështjen tonë kombëtare. De Rada është shprehur me krenari se edhe sikur të na falin tërë botën, ne nuk u shërbejmë interesave të huaja, në dëm të kombit, bij të të cilit jemi. Për 70 vjet, që nga viti 1832 e deri sa vdiq, më 23 shkurt 1903, ai hartoi mbi 30 vepra të ndryshme në shqip e italisht me karakter letrar, folklorik, gjuhësor,historik, shkollor, politik, filozofik, estetik, sociologjik, publicistik, por mbi të gjitha De Rada qe dhe mbeti poet. Jeta e tij iu kushtua dy idealeve kryesore : atdheut dhe artit. Atdheu dhe poezia qenë dy zjarret që thithën gjithë jetën e tij plot veprimtari të dëndur në shërbim të popullit shqiptar. De Rada krijoi në kuptimin e mirëfilltë të fjalës një poezi kombëtare artistike, mbështetur fuqimisht në poezinë popullore. Në gjithë veprimtarinë poetike De Rada këndoi Shqipërinë e shekullit XV dhe heroizmin e popullit tonë. Ai shkriu në mënyrë harmonike eposin e lashtë popullor me veçoritë e një letërsie modern bashkëkohore. Ky vigan arbëresh iu përvesh zgjimit dhe forcimit të ndjenjës kombëtare shqiptare. Ai ndikoi në krijimin e një plejade të tërë poetësh, veprat e të cilëve hynë në fondin e artë të letërsisë shqiptare.
Krahas krijimtarisë letrare ai u mor me punime gjuhësore rreth shqipes, si shkrime me karakter filologjik, veprat gamatikore, fjalorin e rapsodive, konferencat i tij mbi lashtësinë e shqipes dhe të popullit tonë si dhe punën e madhe që bëri për alfabetin e gjuhës shqipe, zgjidhjen e këtij problem ai e gjente në karakteret latine.Në historinë e shkollës shqipe dhe të mendimit pedagogjik shqiptar De Rada zë një vend nderi, veçanërisht për tekstet shkollore që ai botoi si abetare, antologji, gramatika, fjalorë, konferenca pedagogjike dhe libra për letërsinë popullore.
Kontakti me folklorin arbëresh për De Radën qe me shumë rëndësi, ai njohu shijen artistike të popullit tonë, kështu që në krijimet e tij letrare, ai nuk imitoi metrikën italiane, por atë të letërsisë gojore shqipe. Duke shëtitur nëpër krahinat arbërëshe të vendlindjes, duke u njohur së afërmi me vendasit dhe duke mbledhur prej gojës së grave të moshuara, të popullit dhe pleqve, këngët e bukura që ata i ruanin me besnikëri brez pas brezi dhe i këndonin në raste të ndryshme, De Rada u njoh me një fshatare, me të cilën ra në dashuri. Si rjedhim i mbledhjes së këngëve popullore, i leximeve të shumta që kishte bërë dhe i dashurisë së tij të parë, lindën “ Këngët e Milosaos “, të cilat De Rada i botoi në Napoli në gusht të vitit 1836 në vëllimin : “ Poezi shqipe të shekullit XV ”. Milosau, ishte biri i sundimtarit të Shkodrës. Megjithëse i rri, 22 vjeçar, në kushtim të librit , De Rada theksonte se këto këngë do të jenë dëshmi e lidhjeve shpirtërore me zakonet e lashta ndër njerzit e shpërndarë të Epirit (Shqipërisë), d.m.th. ndër shqipëtarët dhe arbëreshët. Çlirimin e atdheut të të parëve të vet De Rada e shikon në bashkëpunimin luftarak të të gjithë shqiptarëve brënda dhe jashtë Shqipërisë, në radhë të parë të arbëreshëve, të cilët kurrë nuk duhet të harojnë atdheun e origjinën e tyre, Shqipërinë dhe për të nuk duhet të kursejnë as jetën e tyre, thotë poeti. Manifestimi i këtyre ideve është “ Milosao”. Poema Milosao është cilësuar si një jehonë poetike e betejave që zhvilloheshin në Shkodër e në rrethe kundër hordhive osmane në vitet 1833-1835. Bashkë me lavditë e “ Motit të madh “ të kohës së Skënderbeut në epiqendër të frymëzimit të poetit tonë janë dhe lavditë e shqiptarëve bashkëkohës së këndej detit. Prej këtej del se poema e “ Këngë të Milosaos “, bashkë me meritat e tjera të mëdha, ka dhe meritën e shkëlqyer që të jetë e para buri kushtrimi e Rilindjes sonë për bashkimin e gjithë shqiptarëvë nën flamurin e luftës për çlirimin e tyre kombëtar.Me poemën “ Milosao” fillon letërsia artistike kombëtare shqiptare. Ajo që e lartëson veprën është kryesisht karakteri patriotik. De Rada i pari në letërsinë shqiptare lëshoi kushtrimin e atdhetarit për fatin e vendlindjes. “ Milosao “ e bëri të njohur De Radën tek gjithë arbëreshët, në Itali e në gjithë botën e jashtme. Ishte prodhimi i parë i romantizmit, që lindi si rymë letrare në letërsinë tonë. Gjysëm shekulli më vonë De Rada do shprehej : “ Më 1836, nga dashuria për emërin e atdheut, u ngrita i pari dhe si i vetmi shqiptar, qita në dritë të diellit virtytet tona “ Vepra u prit mirë nga kritika letrare e kohës. Vinçenc Toreli sapo doli nga shtypi “Këngët e Milosaos “, botoi një reçension të favorshëm për poemën, ndër të tjera ai shkruan :” Zoti Jeronim De Rada thotë që këto këngë janë poezi të shekuulit XV, por jepni meritë më të madhe, sepse ai, sipas mënyrës së këngëtarit Isoan, me modesti e fsheh, që ato janë bash të tijat dhe bile origjinale “.
Nga pikëpamja letrare, me botimin e Këngëve të Milosaos në vitin 1836, Jeronim De Rada pati meritën e veçantë t’i jepte fill letërsisë shqipe, e cila për herë të parë në historinë e saj zuri të ecte me një hap me letërsitë kombëtare evropiane. Kjo meritë, që kritika ia ka njohur në mënyrë të njëzëshme, përbën elementin qënësor të atij shpirti poetik të përtëritjes morale dhe intelektuale që përshkoi gjithë shekullin e Romantizmit. Vizioni i ri i letërsisë që solli De Rada i dha popullit shqiptar një zë dinjitoz për të afirmuar para botës të drejtat kombëtare që asokohe i mohoeshin e hodhi baza për zhvillimin e diskursit modern artistik. Këto karakteristika i japin De Radës profilin e poetit kombëtar dhe e rendisin atë ndër etërit e mëdhenj të identitetit tonë kulturor, ndërsa botës arbëreshe që e lindi i japin një vend nderi në suazën e kulturës kombëtare mbarëshqiptare. Nuk është e rastit që sot pikërisht në emër të De Radës dhe përmes veprës së tij po hedhim ura të reja bashkëpunimi shkencor dhe shkëmbimi kulturor me atë pjesë të Arbërisë që mëkoi De Radën “.
Në tetor 1846 De Rada çoi në shtyp tragjedinë “ Numidet “ dhe pak më vonë botoi poemën “ Rrëfimet e arbërit “, e cila hapet me një parathënie të shkëlqyer shkruar italisht nga autori dhe përbëhet prej katër këngësh, të cilat qëndrojnë edhe si poemtha më vete, ku trajtohet problem i bashkimit të shqiptarëve, të shpërndarë nga dallgët e shqotat e shekujve. Në këtë poemë rrezik numër një për De Radën paraqitet bashkëjetesa me sundimtarët, ndoshta e ka fjalën me pushtuesit. Më 1848 De Rada botoi fletoren periodike “ Shqiptari i Italisë “ ( L’Albanese d’ Italia ), gazetë politike dhe letrare, kjo i hapi rrugën revistës “ Fjamuri i Arbërit “. Më 1866 De Rada botoi veprën “ Rapsodi të një poemi shqiptar “, ndër admiruesit e kësaj vepre janë Dora d’Istria, Dhimitër Kamarda, Thimi Mitko, Zef Jubani, Spiro Dine, Anton Santori,Kostandin Kristoforidhi, Naim Frashëri, Sami Frashëri,Jani Vreto etj.
Gjatë viteve 1838-1839 De Rada botoi poemën tjetër të bukur “ Serafina Topia “. Poema në botimin e parë ka këtë titull : “ Këngë historike shqiptare të Serafina Topisë “, grua e princit Nikolla Dukagjini. Në faqen tre ka kushtimin : “ Mikel De Radës, biri i juaj shumë i bindur, Jeronimi. Napoli, 20 shtator 1839 “. Në faqen 5 fillon teksti i ndarë në dy shtylla : në anën e majtë është shqip, në dialektin arbëresh, kurse në të djathtë gjëndet përkthimi italisht në prozë të lirë. Poema ndahet në dy pjesë, ka njëmbëdhjetë këngë. Poema është një thirrje për bashkim të toskëve dhe të gegëve në kohën kur ndarja krahinore ishte pengesë serioze për lëvizjen tonë kombërare. Poema e Serafinës është një ekuivalent femëror i Milosaut.
Poemat “Këngët e Milosaos “ dhe ”Serafina Topia” De Rada dhe Dora d’Istria ( Elena Gjika )ia dhuruan disa shkrimtarëve dhe poetëve të shquar evropianë dhe midis tyre edhe poetit të shquar françez , romantikut Alfons Lamartin, i cili, pasi i kishte lexuar ato, i shkroi një letër falenderimi De Radës nga Iskia më 8 shtator 1848, ku midis së tjerash i thotë : “ Lexova me interesim poemat që patët nderin dhe më dërguat dhe më pëlqyen shumë, jo vetëm për madhështinë e tyre poetike, por edhe për formën e subjektit shqiptar dhe shpreh në radhë të parë dëshirat e mia për lirinë dhe ringjalljen e Shqipërisë “. Lamartin e njihte mirë historinë e popullit shqiptar, nëpërmjet letrave dhe materialeve që i dërgonte Dora d’Istria. Letra e Lamartinit qe një ngjarje me rëndësi për De Radën, ai i inkurajonte rrugën e filluar. Kjo letër i dha forcë De Radës për të punuar më me ngulm e me një dëshirë më të zjarrtë për çështjen shqiptare. Pak kohë më pas Alfons Lamartin u emërua ministër i jashtëm i qeverisë borgjeze të revolucionit të shkurtit të vitit 1848 në Francë.
Në vitin 1840 De Rada botoi shkrimin “ Hyjnizime pellazgjike “Ku vinte në dukje se shqipja ishte, sipas tij, e vetmja gjuhë në gjëndje për të shpjeguar dhe interpretuar politeizmin helen e latin. De Rada thotë se Herodoti ka shkruar që hyjnitë helenike patën lindur nga populli pellazg. Në trevat e pellazgëve, në kohën e Strabonit banonin shqiptarët, emërat e perëndive helenike janë fjalë shqip me të cilat shënojmë apo emërojmë edhe sot e kësaj dite pjesët e natyrës. Fondi i politeizmit helen e latin shpjegohet vetëm me gjuhën shqipe. De Rada u përpoq të shpjegojë, ndonëse pa baza të mjaftueshme shkencore, se një varg emërash të mitologjisë greke ishin në të vërtetë shqip, sepse interpretoheshin, sipas tij me anën e gjuhës të sotme shqipe. Me këtë ai hidhte idenë se shqipja është më e moçme se greqishtja. Teza pellazgjike u bë objekt studimi edhe nga dijetarë e albanologë të huaj si dr. Hahn, i cili ilustroi, shpjegoi edhe e mbështeti këtë tezë, që edhe para De Radës nuk ishte e panjohur për arbëreshët.