Shpalime

(Gil-an: Ger-Gjerë+Anë, Gjeranë (djerrinë, tokë e gjerë e braktisur, apo rajon i gjerë dhe i hapur nga deti). Në rastin e qytetit Gjilan, krijimi i vendbanimit në tokën djerrinë, pas shkatërrimit të Artanës antike të Dardanisë; sikurse i vendbanimeve me emrin German dhe Gjermë-Xhermë (Gjer-anë), që dëshmohet në disa vendbanime të lashta në Gadishullin Ilirik, por asnjë në territorin e Gjermanisë së sotme.
Kjo le të mbetet një tezë, çështje për diskutime nga specialistët e fushave shkencore përkatëse, pa pretenduar me këtë rast të japim një shpjegim shterues për prejardhjen e emrit të qytetit të Gjilanit, për të cilin kanë shkruar mjaft autorë shqiptarë dhe të huaj.)
Fjala hyrëse
Qëllimi i këtij shkrimi është njohja me provincat dhe banorët e tyre, sikurse provinca e Gilanit në Iranin e sotëm, që me mijëra vjet e ruajnë identitetin e tyre të veçantë, nën sundime dhe shtypje të vazhdueshme nga regjimet e huaja, Ruse, Iraniane etj.
Me këtë rast, që t’u shërbejë studiuesve shqiptarë të historisë, të hulumtojnë gjerësisht se, cilat kanë qenë arsyet për vendosjen e emrit të qytetit Gjilan të Kosovës, i cili dokumentohet me këtë emër nga periudha e sundimit të Perandorisë Osmane. Pa u hamendësuar me këtë rast se, bëhet fjalë për një emër të lashtë (toponim) në gjuhën shqipe, para ekspeditës së Lekës së Madh në “tokat e reja”, deri në Indi. Me këtë rast duhet të merren parasysh edhe emrat e qyteteve të tjerë të lashtë të Dardanisë, si Nishi, Artana, Rasi (Rasha), Mediana, Leskofsha etj., emrat e të cilëve hasen edhe në hapësira të tjera ku kanë jetuar pellazgët, ilirët, dardanët, pajonët, gurianët, balët (parthinët), medët (medianët), para se të shfaqej Irani dhe Persia (persianët) në skenën e historisë botërore, në Evropën Juglindore dhe Azinë Jugperëndimore.
PROVINCA E GILANIT – NË LUFTË TË VAZHUESHME PËR RUAJTJEN E IDENTITIT TË VEÇANTË KUNDËR SUNDIMEVE TË HUAJA, RUSE-SOVJETIKE DHE PERSE-IRANIANE
(Pas Revolucionit Rus-Sovjetik, trupat bolshevike kishin kontrollin e pothuajse të gjithë bregdetit iranian të Detit Kaspian (Kaspik) dhe një grup separatist vendës shpalli Republikën Socialiste Sovjetike jetëshkurtër të Gilanit. Ky plan nuk pati suksese, sepse synonte realizimin e interesave rusomëdha, shtrirjen e ndikimit të Rusisë Sovjetike në brigjet jugore të detit Kaspian, jo për realizimin e aspiratave etnike dhe historike të popullsisë vendëse të Gilanit.)
1. Emrat e qyteteve dhe vendbanimeve më të rëndësishme të krahinës së Gilanit: RASHTI, ANZALLI, HORMA, LANGARUDI (LAGURIA, LIGURIA), ÇUKA, BALA ETJ.
Khoram – Horma* (persisht: خمام)[a] është një qytet në distriktin qendror të rrethit Khoram, në provincën Gilan, Iran, që shërben si kryeqyteti i rajonit dhe i rrethit.
* Qytete të lashtë me emrin Horma njihen edhe dy qytete të tjerë; njëri në Pollogun e Poshtëm, vendbanimi i sotëm Orasha në Maqedoninë Veriore, rajoni historik Penestia i Ilirikut, në Dardani, dy qytete në Turqinë e sotme, njëri mes Detit të Zi dhe vargmaleve Kura (Gurine) dhe tjetri në krahinën jugore, Antalia, një qytet në Estoni etj.
Në regjistrimin kombëtar të vitit 2006, popullsia e tij ishte 12,901 në 3,816 familje, kur ishte në ish-Rrethin Khomam të Qarkut Rashti. Regjistrimi në vitin 2011 shënon një rritje të prej 17,106 njerëz në 5,605 familje dhe regjistrimi i fundit i vitit 2016 tregoi një popullsi prej 20,897 njerëz në 7,143 familje.
Në gusht 2019, rrethi u nda nga qarku në krijimin e Qarkut Khomam dhe u nda në dy rrethe, nga dy rrethe rurale secili, me Khomam si kryeqytetin dhe qytetin e vetëm. Në mars 2023, fshati Bala Mahalleh-ye (nga një lagje) Chukam në rrethin Chukam u ngrit në statusin e një qyteti: Çukam – Çuka (Chukam).
2. Qyteti historik Khoram (Horma*)
Qyteti i Khomam është në rrugën që lidh dy qytetet kryesore dhe turistike të provincës së Gilanit, Rashtin dhe Anzalin. Sipas burimeve, nga Rashti në Khomam ishte rruga e dytë më e ngarkuar në provincë në vitin 2015.
Khomam është qyteti më i afërt me qendrën e provincës Gilan, Rasht, rreth 7 km dhe me Anzali është 15 km. Khomam lidhet me Detin Kaspik në veri përmes bregut të Jafrud Bala (1.5 km i gjatë) dhe konsiderohet një qytet kufitar. Në perëndim lidhet me bregun lindor të Lagunës së Anzalit përmes fshatit Dahaneh (dal (nda) anës) Sar-e Shijan dhe fshatit Jirsar-e Baqer Khaleh. 7 fshatra në periferi të Khomamit janë pjesë e Zonës së Lirë të Anzalit.
3. Kryeqyteti Langarud dhe lumi Langarud (emër i sllavizuar nga La (det) dhe Grad (qytet i ndërtuar prej guri, fortifikatë), me urën e famshme Balta (Bale)
Langarud është në bregun jugor të Detit Kaspik, 58 km (36 milje) në lindje të Rashtit, kryeqyteti i provincës dhe 14 km (8.7 milje) në lindje të Lahijanit. Një nga atraksionet turistike më të rëndësishme të Langarud është bregdeti i Chamkhaleh, i vendosur 10.3 km (6.4 milje) në verilindje të qytetit.
Qyteti i vjetër ndahet në dy pjesë nga lumi Langeroud. Kur Nader Shah ishte mbret, Langerud kishte qenë një nga kantieret më të rëndësishme në veri të Iranit. Vendi më i famshëm arkeologjik në Langerud është Ura e Balta (Pole Kheshti), një urë historike mbi lumin Langerud.
4. Gjuha Gilaki dhe popullsia GiIaki* e krahinës së Gilanit
(Emri Gilaki mund të lidhet me emrin Gi-Gu, gjuhë (prej) Leki-Lekie, tokat e Lekës së Madhe, banorët që flasin gjuhën e Lekës, nga mund ta ketë marrë emrin edhe vendi, Krahina e Gilanit.)
Gilaki (Gilٚکی زٚوؤن romanizuar: ɡilɵki zɵvön) është një gjuhë iraniane e degës veriperëndimore, e folur në jug të Detit Kaspik nga njerëzit Gilak. Gilaki është i lidhur ngushtë me Mazandaranin. Dy gjuhët Gilaki dhe Mazandarani kanë fjalorë të ngjashëm. Gjuhët Gilaki dhe Mazandarani (por jo gjuhët e tjera iraniane) ndajnë disa veçori tipologjike me gjuhët Kaukaziane (veçanërisht gjuhët Kartveliane), duke pasqyruar historinë, identitetin etnik dhe lidhjen e ngushtë me Kaukazin, rajoni dhe popujt Kaukazian të popullit Gilak dhe popullit Mazandarani.
Gjuha është e ndarë në tre dialekte (sipas klasifikimit): Gilakishtja Perëndimore, Gilakishtja Lindore dhe Galeshi/Deylami. Dialektet perëndimore dhe lindore ndahen nga lumi Sefid, ndërsa Galeshi flitet në malet e Gilanit lindor dhe Mazandaranit perëndimor.
Ekzistojnë tre dialekte kryesore, por qytetet më të mëdha në Gilan kanë ndryshime të vogla në mënyrën e të folurit. Këto “nëndialekte” janë Rashti, Rudbari, Some’e Sarai, Lahijani, Langerudi, Rudesari, Bandar Anzali, Fumani, Alamouti dhe Taleghani.
5. Provinca e Gjilanit sipas Enciklopedisë Britanike
Gīlān, provincë, Irani veriperëndimor, i kufizuar nga Deti Kaspik dhe Republika e Azerbajxhanit në veri, provinca Ardabīl në perëndim, provinca Zanjan në jugperëndim, provinca Qazvīn në jug dhe provinca Mazandaran në lindje. Kryeqyteti është Rashti.
Gīlān ishte brenda sferës së ndikimit të perandorive të njëpasnjëshme Achaemenian, Seleucid, Parthian dhe Sasanian që sunduan Iranin deri në shekullin VII të e.s. Pushtimi i mëvonshëm arab i Iranit çoi në ngritjen e shumë dinastive lokale dhe Gīlani fitoi një status të pavarur që vazhdoi deri në vitin 1567. Gīlan përmendet në Rajonet e Botës, një gjeografi persiane e vitit 982. Gjatë sundimit (1073–92) të Malik-Shahut, sulltanit të tretë selxhuk, një sekt i fshehtë i ismalistëve që formoi bërthamën e rezistencës shiite kundër selxhuqëve u themelua në Gilan dhe përfundimisht u bë i njohur si Vrasës. Pushtimet turko-mongole në shekullin e 13-të rezultuan në një fluks të madh refugjatësh, duke përfshirë Qajarët, në rajonin me popullsi të rrallë. Qajarët ndihmuan sundimtarët Ṣafavid të merrnin pushtetin në fillim të shekullit të 16-të. Më vonë, Qajarët morën anën e Nadir Shahut në 1736, kur ai u kërcënua nga afganët. Qajarët u ngritën si një fuqi dinastike më 1796, duke zhvendosur dinastinë Zand.
Në shekullin e 19-të, rivaliteti midis Rusisë dhe Britanisë së Madhe në Iran mori formën e ndërhyrjes ekonomike. Pas humbjes së disa betejave me Rusinë, Irani u detyrua t’i jepte përfitime ekonomike dhe detare atij vendi në Gīlan, sipas traktateve të 1813 dhe 1828. Më 1907 Britania e Madhe dhe Rusia e ndanë Iranin në tre zona; më veriore, duke përfshirë provincën e Gīlan, ishte zona ruse. Këto ngjarje çuan në rritjen e lëvizjeve nacionaliste dhe kontingjentet e rekrutuar nga Tabrizi, Gilani dhe Esfahani e çliruan Teheranin, me rezultatin që Ahmad Mirza, djali i Shah Mohammad Aliut, u shpall sundimtar. Pas Revolucionit Rus, trupat bolshevike kishin kontrollin e pothuajse të gjithë bregdetit iranian të Detit Kaspik dhe një grup separatist shpalli Republikën Socialiste Sovjetike jetëshkurtër të Gilanit. Në traktatin e vitit 1921, Bashkimi Sovjetik ia ktheu rajonin rreth Enzelit dhe i dha Iranit të drejta të barabarta lundrimi në Detin Kaspik.
Gīlin ndahet në një fushë bregdetare duke përfshirë deltën e madhe të Safīd Rūd dhe pjesët ngjitur me malet Elburz. Toka është pjellore dhe pjellore, me duna dhe shtrirje kënetore përgjatë fushës së poshtme. Pylli i ngjashëm me xhunglën përmban specie pjesërisht endemike si arra kaukaziane (një lloj arre) dhe pemët e mëndafshta mbulojnë një pjesë të fushës. Kafshët përfshijnë derrin e egër, rrëqebullin, panterën, hienën, çakallin dhe drerët, me shpend uji në shtrirjet bregdetare. Në shumicën e tokave të kultivuara në Gilan, rritet orizi. Kultura të tjera përfshijnë duhanin, frutat, perimet dhe çajin (i rritur në ultësirat mbi fushat e orizit). Peshkimi, i zhvilluar nga rusët në shekullin e 19-të, ka qenë i drejtuar nga qeveria që nga viti 1953 dhe është i rëndësishëm; pjesa më e madhe e kapjes (blija, salmoni, peshku i bardhë) është ose i tharë ose i konservuar dhe eksportohet, siç është havjari, i cili në fillim të viteve 1970 përbënte rreth një të pestën e prodhimit botëror. Gīlān ka disa fabrika moderne, kryesisht për përpunimin e çajit dhe orizit. Zhvillimet moderne përfshijnë një digë në Manjīl.
Kryeqyteti dhe qendra tregtare e Gilanit është Rashti, i cili ka një fabrikë mëndafshi dhe bimëve për përpunimin e fibrave kenaf (kërpi); bëhen edhe dyshekë prej kashtës së orizit. Rashti lidhet me Qazvinin, Teheranin dhe portet e tjera bregdetare me rrugë; ka një aeroport dhe një tubacion gazi natyror, që kalon nëpër qytet në rrugën për në Azerbajxhan. Mahījān, Langarūd dhe Bandar-e Anzalī (një port i ngarkuar i Kaspikut) janë qendra të tjera të rëndësishme ekonomike. Sipërfaqja e vendit është 5.679 milje katrorë (14.709 km katrorë). Popullsia: 2.404.861 banorë (2006).
(21. 7. 2024)