Hyrje

Në një pjesë të mirë të mendimit politik serbo-rus, por jo më pak edhe në atë europerendimor, vazhdon të dominoj sintagma se njohja e pavarësisë së Sllovenisë dhe Kroacisë nga ana e Gjermanisë ishte shkas, respektivisht arsyeja reale i luftrave të përgjakshme në ish Jugosllavi dhe gjenocidit serb në Bosnjë e Kosovë.

Ky shabllon është bartur disi edhe në arsyetimin e agresionit rus ndaj Ukrainës.1
Qëndrimi i dikurshëm i Perendimit ndaj Serbisë në procesin e shpërbërjes ës Jugosllavisë, i kishte dhënë krah Serbisë për të aplikuar politikat ekspansioniste në dëm të ish subjekteve që përbënin Federatën Jugosllave. Ai pozicionim mund të cilësohet edhe si faktor që shkaktoi tri luftra dhe dy gjenocide në dekadën e fundit të shekullit 20-të në zemër të Europës.
Gjenocidi serb në Bosnjë me të drejtë ishte cilësuar nga studjues të spikatur si turp i civilizimit perendimor. Dhe ky turp, do të reprizohet në Kosovë, megjithëse ndërhyrja e NATO-s në Kosovë ishte më e përshpejtuar, me gjasë edhe për shakak të gjenocidit në Bosnjë.

Krijimi i Jugosllavisë me vendimet e Konferencës së Versajës kishte për bazë interesat gjeopolitike të treshes europiane: Francës, Gjermanisë dhe Italisë. Edhe shpërbërja e saj bazohet në rikthimin e gjeopolitikës dhe përballjes së interesave të popujve të saj për vetëvendosje dhe interesave po të tri fuqive në fjalë, shto kësaj radhe edhe interesat ruse që janë më të theksuara.

1. Nostalgjia ideologjike

Kur flasim për nostalgjinë ideologjike, shpesh nënkuptojmë një rikthim në një periudhë të kaluar, kur ideologjitë dhe sistemet e caktuara ishin ende të konsideruara si “solucioni” për çështje të caktuara sociale dhe politike. Kjo është e lidhur ngushtësisht me utopinë, që shpesh është paraqitur si një shoqëri perfekte që do të arrihej përmes zbatimit të një ideologjie të caktuar.

Në rastin e Serbisë, pas periudhës së Jugosllavisë dhe shpërbërjes së saj, ka një lëvizje të dukshme nostalgjie për atë që dikur ishte një ideologji marksiste-leniniste e udhëhequr nga Tito, si dhe për një periudhë të paqes dhe unitetit mes kombet e Jugosllavisë. Pavarësisht sfidave ekonomike dhe sociale që ajo kohë kishte, shumë qytetarë në Serbi dhe në disa vende të tjera të ish-Jugosllavisë shohin në atë periudhë një “stabilitet” që tani duket i humbur. Po ashtu, ka pasur një rikthim të “idologjive perandorake” që kanë pasur ndikim të madh në kulturën dhe politikën serbe, për shembull, nostalgjia për “Perandorinë Serbe” të kohëve të kaluar, që ka ndikuar në mënyrën se si trajtohen identitetet kombëtare dhe shtetërore.

Në politikën serbe të sotme, mund të shihen elementë të aplikimit të ideve perandorake, veçanërisht në kontekstin e mbrojtjes së një identiteti kombëtar shumë të fortë, që shpesh lidhet me figura të rëndësishme historike serbe dhe aspirata për të rivendosur një ndikim të madh rajonal. Kjo mund të shihet në përpjekjet e Serbisë për të mbajtur një politikë të pavarur, sidomos në marrëdhëniet e saj me shtetet e tjera të Ballkanit dhe me fuqitë e mëdha si Rusia dhe Kina. Gjithashtu, përdorimi i simboleve historike dhe narrativës së madhështisë së kaluara në politikën e jashtme dhe atë të brendshme është një mënyrë për të mobilizuar ndjenja kombëtare dhe për të arritur qëllime politike.

Nëse mendojmë për përpjekjet për të krijuar një “parajsë të humbur”, kjo mund të lidhet me dëshirën për të rikthyer një periudhë më të qëndrueshme dhe më të sigurt, ku shteti është i fortë dhe identiteti kombëtar është i paprekur. Sidoqoftë, kjo ka rreziqe të tilla që shpesh ndodhin me utopitë, ku përpjekja për të rikthyer të kaluarën mund të krijojë tensione dhe konflikte të reja, siç ndodhi në vitet 1990 në ish-Jugosllavi.

Duket se arsyeja e vërtetë për aplikim të politikave ekspansioniste, si në rastin e ish Jugosllavisë, nga ana e Serbisë, edhe në rastin e invazionit rus ndaj Ukrainës, duhet kërkuar tek trajtimi që i është bërë Jugosllavisë, po edhe Bashkimit Sovjetik përgjatë Luftës së Ftohtë dhe me theks pas përfundimit të saj, që me rrëzimin e Murit të Berlinit.
Si në Rusi ashtu edhe në Serbi, kanë mbijetuar idetë perandorake që janë të papajtueshme me rendin liberal. Rendi liberal, siç dihet, bazohet në integritetin e shteteve sovrane. Projektet si “Bota Ruse” dhe simotra e saj “Bota Serbe” nuk pajtoheshin e nuk pajtohen me sovranitetin e kufizuar, respektivisht me aplikimin e “Doktrinës së Brezhnjevit”, që po pretendonte hapur ta rikthejë Putini. Prandaj, me ta rikthyer sovranitetin shtetëror, shtetet e Europës Lindore e Juglindore, kërkuan strehë mbrojtëse, garancione të sigurisë, tek NATO.
Këtë model ndoqën edhe ish republikat jugosllave që arritën të çliroheshin nga tutela e Beogradit në gjatë luftrave të përgjakshme në ish Jugosllavi. Këtë po e kërkon edhe Kosova, si viktima e fundit e këtij efekti domino, që u përmbyll vetëm me ndërhyrjen e NATO-s [24 mars-1999-10 qershor 1999]. Në këto rrethana krejtësisht të reja në rrafshin gjeostrategjik, Perëndimi u përball me një dilemë: ose të respektonte interesat e Rusisë dhe Serbisë, ose dëshirën për sigurinë e shteteve sovrane që kishin dalë nga tutela e Bashkimit Sovjetik alias Jugosllavisë.
Rikthimi pa kusht në shtratin e nostalgjive ideologjike sa edhe tundimi pas erërave të utopizmit liberal, ku premtohet toka me qumësht e mjaltë, sado humane të duken në shikim të par, nuk japin kurrë rezultatin e duhur.

2. Konferenca e Versajes dhe prapavija gjeopolitike e krijimit të Jugosllavisë

Krijimi i Jugosllavisë në Konferencën e Versajit ka qenë pjesë e një procesi shumë më të gjerë të ripërcaktimit të kufijve dhe formimit të shteteve pas Luftës së Parë Botërore, në kuadër të shpërbërjes së Perandorisë Austro-Hungareze dhe Perandorisë Osmane. Kjo prapavijë gjeopolitike është thelbësore për të kuptuar si dhe pse u formua një shtet i ri si Jugosllavia dhe si u ndikua nga interesat e fuqive të mëdha të kohës.

2.1 Konteksti i Luftës së Parë Botërore dhe pasojat e saj

Lufta e Parë Botërore përfundoi në 1918, duke lënë pas një peizazh të shkatërruar në Europë dhe duke ndikuar fuqishëm në ndryshimet gjeopolitike dhe krijimin e shteteve të reja. Pas Luftës, dy perandoritë e kohës – si Perandoria Austro-Hungareze dhe Perandoria Osmane – u shpërbënë, duke lënë vakume të mëdha pushteti dhe duke nxitur kërkesa për formimin e shteteve të reja nga kombet që kishin qenë nën sundimin e këtyre perandorive.

Në këtë periudhë, një nga çështjet më të diskutueshme ishte identiteti kombëtar dhe kufijtë etnikë. Kombet e Ballkanit, përfshirë serbët, kroatët dhe sllovenët, kishin aspirata për krijimin e shteteve të pavarura dhe për të çliruar territore nga sundimi i perandorive të huaja.
Në këtë kuadër të lulëzimit të nacionalizmit dhe shovinizmit, shqiptarët do të pësonin tepër keq. Trojet e banuara me shqiptarë, që në kuaëdr të Perandorisë Osmane ishin të organizuara në katër Vilajete: Vilajeti i Kosovës, me qendër Shkupin përfshinte hapësirën e sotme të Republikës së Kosovës, Sanxhakun [si tërësi] që sot është I ndaër mes Malit të Zi dhe Serbisë dhe një pjesë të mirë të Maqedonisë së Veriut; Vilajeti i Manastirit, me qendër në Manastir [sot Bitol]; Vilajeti I Jnainës, me qendër në Jnainë [qytet sot në Greqi], që përfshinte Shqipërinë e sotme të jugut, Çamërinë [e pushtuar më 1913 nga Greqia]; dhe Vilajeti I Shkodrës, me qendër në Shkodër, që përfshinte Shqipërinë e Veriut.
Nga katër qendra administrative dhe politike, Shqipërisë, pas shpalljes së pavaërsisë, më 28 nëntor 1912, me vendimet e Konferencës së Londërs [1913], do t’i ngelnin vetëm tri qendra dhe më pak se gjsma e territoreve të banuara me shqiptar; pjesa tjeëtr do të ndahej mes fqinjëve, pjesa më e madhe e “tortës” do ti ipej Serbisë.

2.2 Krijimi i Jugosllavisë: Konferenca e Versajit dhe roli i kombeve të vegjël

Në këtë kontekst, ideja e Jugosllavisë (nga latinishtja “jug” që do të thotë “jug” ose “jug” dhe rrënja sllav, q.d.th përkaëtsi sllave) lindi si një projekt për bashkimin e popujve sllavë të Jugut. Kjo ide ishte promovuar prej një kohe të gjatë nga intelektualët dhe liderët politikë të sllavëve të Jugut, përfshirë serbët, kroatët dhe sllovenët, të cilët kërkonin një shtet të përbashkët për t’u mbrojtur nga presionet e fuqive të mëdha dhe për të ruajtur integritetin kombëtar.

Pas mposhtjes së Perandorisë Austro-Hungareze dhe shpërbërjes së saj në vitin 1918, fuqitë aleate të Luftës së Parë Botërore (sidomos Britania, Franca dhe Italia) mbajtën Konferencën e Versajit për të rregulluar çështjet territoriale dhe politiko-ekonomike që kishin dalë nga lufta.

Në këtë konferencë, një nga vendimet më të rëndësishme ishte krijimi i një shteti të ri, të njohur si Kombet e Sllavëve të Jugut, i cili u formua nga bashkimi i Serbisë, Kroatëve, Sllovenëve, dhe disa grupeve të tjera etnike të Ballkanit. Kjo ishte një lëvizje për të krijuar një shtet të madh të bashkuar për të adresuar aspiratat kombëtare të popujve sllavë të jugut, por gjithashtu edhe për të menaxhuar tensionet e etnisë dhe ambicieve të ndryshme të grupeve të ndryshme në rajon.

Në vitin 1918, pas përfundimit të Luftës së Parë Botërore, u shpall Mbretëria e Serbëve, Kroatëve dhe Sllovenëve, e njohur më vonë si Jugosllavia. Kjo u bë me ndihmën dhe mbështetjen e fuqive aleate, para së gjithash Rusisë, Francës dhe Britanisë së Madhe, që kërkonin një stabilitet të ri në Ballkan dhe një mënyrë për të menaxhuar ndikimin dhe dominimin e fqinjëve të mëdhenj, sidomos të Italisë dhe Austro-Hungarisë.

2.3 Prapavija Gjeopolitike dhe Strategjia e Fuqive të Mëdha

Konferenca e Versajit, përveç krijimit të shteteve të reja, kishte një qëllim gjeopolitik: të ndalonte përhapjen e komunizmit dhe të ruante një balancë të fuqive në Europë. Krijimi i një shteti të ri sllav të Jugut ishte gjithashtu një përpjekje për të siguruar një tampon të sigurt në Ballkan kundër ndikimit të Perandorisë Osmane dhe ndikimit të mundshëm të shteteve si Gjermania2 e Italia, që kërkonin të zgjeronin ndikimin e tyre në rajon, duke pas si objektiv ujërat e ngrohta të Detit Mesdhe.

Në këtë kuadër, Serbia, me mbështetjen e treshes në fjalë, mori rolin udhëheqës në shtetin e ri të Jugosllavisë. Ajo, si një shtet që kishte një traditë më të fortë ushtarake dhe diplomatike, e pa krijimin e Jugosllavisë si një mundësi për të ruajtur influencën e saj dhe për të ndihmuar në stabilizimin e rajonit.

Italia, gjithashtu, ishte një faktor i rëndësishëm në këtë proces, duke kërkuar të siguronte territore në Ballkan. Në një farë mënyre, Konferenca e Versajit kërkoi të shfrytëzonte ndarjen dhe shpërbërjen e perandorive të mëdha për të krijuar një Europë më të balancuar, por e cila ishte ende e brishtë për shkak të interesave të fuqive të ndryshme.

Krijimi i Jugosllavisë në Konferencën e Versajit ishte një rezultat i nevojës për stabilizimin e Ballkanit pas Luftës së Parë Botërore, duke përfshirë interesat e fuqive të mëdha si Franca, Britania

dhe Italia. Megjithatë, ky shtet i ri ishte i ndërtuar mbi një bazë të kompleksitetit etnik dhe politik, që do të shfaqte tensione të mëdha gjatë shekullit të 20-të dhe, në fund, do të shpërbëhej në vitet 1990 për shkak të konflikteve etnike dhe politike.
Gjatë procesit të krijimit të Jugosllavisë në Konferencën e Versajës, por edhe përgjatë gjithë egzistencës së saj, për herë të parë, konfrontimit të interesave gjeostrategjike të të dy grupimeve të popujve: sllavëve, që synonin Persinë si treg, dhe Adriatikun si rrugë, dhe italo-gjermanëve, që dikur e synonin të njëjtën gjë dhe të njëjtën rrugë, vetë procesi i çlirimit të Kosovës dhe pavarësimit të saj, e me këtë edhe faktorizimi i kombit shqiptar, siç po e vërteton koha, do të kontribuojë t’ia zërë vendin botëkuptimit mbi maksimalizimin e fuqisë në mbështetje të përsosjes së resurseve të brendshme dhe të avancimeve teknologjike, që do t’i zhvlerësonin botëkuptimet gjeopolitike mbi kontrollin e urryer të territoreve të huaja dhe të pikave strategjike.
Ky fakt, megjithatë, nuk ia ka arritur ta përjashtoj rikthimin gradual të gjeopolitikës.

3. Shkërmoqja e krijesës së Versajës – paralajmrim i Rendit të ri botëror

Shkërmoqja e Jugosllavisë mund të cilësohet si një paralajmërim i Rendit të Ri Botëror, pasi kjo ngjarje ka pasur ndikim të madh në dinamikat ndërkombëtare dhe ka pasqyruar disa prej tendencave dhe ndryshimeve që do të formonin realitetin gjeopolitik të pas Luftës së Ftohtë dhe periudhës që pasoi.

3.1 Shpërbërja e shteteve të mëdha dhe nacionalizmi

Shkërmoqja e Jugosllavisë është një shembull i procesit të shpërbërjes së shteteve të mëdha dhe rishtas theksimi i nacionalizmit dhe etnicitetit si faktorë kyç në politikën ndërkombëtare. Ky fenomen u shfaq në mënyrë të theksuar pas Luftës së Ftohtë dhe përputhej me një periudhë kur shumë shtete, që kishin qenë pjesë e perandorive ose shteteve të mëdha, kërkonin të shkëputeshin dhe të krijonin shtete të pavarura, shpesh duke u bazuar në identitetin kombëtar dhe etnik. Kjo ka ndodhur në Ballkan, por gjithashtu është parë në disa rajone të tjera të botës.

Shkërmoqja e Jugosllavisë, pas shpalljes së pavarësisë së republikave si Sllovenia dhe Kroacia, dhe luftërave që pasuan, tregoi një prirje të rrezikshme për ndryshime territoriale dhe konflikte etnike, që do të ishin një element i rëndësishëm i konflikteve globale të dekadave të ardhshme. Kjo është e lidhur me ngritjen e nacionalizmave ekstremistë dhe pastrimin etnik, e që përfundoi me gjenocidin serb në Bosnjë dhe në Kosovë, por që si elementë krucial të luftës për ekspansion, do të shfrytëzoheshin si model përcaktues në shumë pjesë të botës gjatë periudhës pas Luftës së Ftohtë.

3.2 Rënia e sistemit komunist dhe kalimi në kapitalizëm

Në një kontekst më të gjerë, shpërbërja e Jugosllavisë ndodhi gjatë periudhës kur sistemi komunist i Jugosllavisë ishte në kolaps dhe vendet tjera ish-komuniste po kalonin në transformime të thella drejt ekonomive të tregut të lirë dhe integrimit në kapitalizëm global. Shkërmoqja e Jugosllavisë pasoi rënien e Bashkimit Sovjetik dhe periudhën pas Luftës së Ftohtë, ku rendi i vjetër komunist po zëvendësohej nga një rend i ri global, i përqendruar në kapitalizmin global, tregtinë e lirë dhe globalizimin.

Ky kalim nga një sistem komunist në një botë kapitaliste dhe të orientuar drejt tregjeve të hapura ka pasur pasoja të mëdha për zhvillimin e shteteve të reja, të cilat shpesh ishin të paformuara dhe

përballeshin me sfida ekonomike dhe politike pas ndarjes nga sistemi komunist. Ky proces ndryshimi ka theksuar se periudha pas Luftës së Ftohtë nuk ishte një periudhë paqësore, por një periudhë të pasigurisë dhe përpjekjeve për të formuar një rend të ri ndërkombëtar.

3.3 Mungesa e reagimeve ndërkombëtare të qarta

Shkërmoqja e Jugosllavisë gjithashtu nxori në pah pasigurinë dhe dështimin e reagimeve të fuqive ndërkombëtare. Komuniteti ndërkombëtar, përfshirë fuqitë perëndimore, ishte i ngadaltë dhe shpesh i paqartë në reagimin ndaj konflikteve të brendshme dhe shpërbërjes së Jugosllavisë. Kjo pasqyronte një mungesë të një strukture të fuqishme dhe të qëndrueshme ndërkombëtare, e cila mund të ofronte një udhëzues të sigurt për zgjidhjen e krizave dhe shmangien e luftërave, duke e lënë rajonin të përjetonte dhunë, pastrim etnik në përmasat e gjenocidit dhe pasiguri për një periudhë të gjatë.

Kjo çoi në një realitet të ri ndërkombëtar, ku fuqitë e mëdha nuk mund të parandalonin shpërbërjen dhe as nuk ofruan një zgjidhje të shpejtë për të ndaluar dhunën. Ky dështim mund të shihet si një paralajmërim për një rend botëror më të shpërndarë, ku aktorët e mëdhenj nuk kishin më ndikimin dhe autoritetin absolut që kishin pasur gjatë Luftës së Ftohtë dhe në periudhën pas saj. [Vijon]