Mbishkrimi i gjetur në monumentin shkëmbor të Yazılıkaya-s, i njohur ndryshe si “Shkëmbi i Shkruar”, ndodhet pranë qytetit Eskişehir në Anatolinë Qendrore të Turqisë. Ai i përket periudhës së Frigëve të lashtë (shek. VIII-VI para erës sonë), një qytetërim që pasoi Hititët në atë zonë dhe që ka lënë gjurmë të rëndësishme në historinë e Azisë së Vogël. Për dekada, ky mbishkrim ka ngelur pjesërisht i padeshifruar ose është interpretuar brenda paradigmave të gjuhëve indo-evropiane të njohura, pa ndonjë konsensus përfundimtar.
Megjithatë, një grup studiuesish shqiptarë dhe ndërkombëtarë me orientim alternativ – ndër to: Niko Stylo, Eva Brinja, Prof. Dr. Luftulla Peza, Arben Llalla, Agron Dalipaj, Aleksandër Hasanas, Ilir Mati, Muharrem Abazaj, Kol Marku etj., dhe para tyre dhe Z.Maniani e Nermin Vlora Falaschi – kanë propozuar një tezë revolucionare: që mbishkrime në gjuhet pellasge, etruske, lidiane, frigjiane etj.,marrin kuptim vetem në gjuhen shqipe, e në ketë kuader dhe disa nga këto studiues e trajtojnë mbishkrimin në Yazılıkaya-s është shkruar në një gjuhë të afërt ose identike me shqipen, e cila në këtë kuptim përfaqëson një vazhdimësi të gjuhës pellazge, të folur dhe të shkruar në Ballkan e më gjerë qysh në epokat e bronzit.
Duke marrë shkas nga një publikim në fb dt.11.04.2025 nga studiuesi Agron Dalipaj për një artefakt shkrim frigjian në Azinë e Vogel të studiuar nga Niko Stylo, dhe unë si mbeshtetes i të njëjtes teori alternative që shkrimat e lashta kudo në Europe dhe Azinë e Vogël marrin kuptim vetem në gjuhet shqipe…mbështes këto studime dhe i thelloj me tej ato.
Unë ketu po jap një versionin tim të perkthimit, rreth ketij shkrimi të lashtë 2600 vjeçar.
Transkriptimi dhe Interpretimi Alternativ i Mbishkrimit
Transkriptimi sipas Niko Stylo-s:
BABA IJ MBE MBE DIJA I DIJ, PRROI TA
DIJOSË KQISHAN. ADIJE SHOSË, DIKENE MBANË ELLAES.
Ky transkriptim i përftuar nga gërmat e alfabetit frigjian lexon një tekst që, sipas interpretimit të autorit, ka kuptim të qartë në shqip.
Kjo qasje sugjeron se alfabeti frigjian është një variant i vjetër i alfabetit pellazgjik, nga i cili ka rrjedhur më pas edhe alfabeti që sot quhet gabimisht “grek arkaik”.
*****
Përkthimi i pjesës së parë të shprehejes propozuar nga Kol Marku:
Me pak ndryshim nga evidentimi që bën Stylo: BABA IJ MBE
MBE DIJA I DIJ, PRROI TA:
Këtu studiuesi Kol Marku me një sistemim germash në një variant me te perafert evidenton shprehjen e paser shqipe:
«BAB/BABË, MEME/MËMË, FAIS, PROJTA…»
PËRKTHIMI i lirë : “Babën, mëmën/nënën, fisin mbrojta.”
Kjo frazë është thelbësore jo vetëm për vlerën gjuhësore, por edhe për mesazhin simbolik: përmendja e të parëve dhe akti i mbrojtjes së fisit është një shprehje arkaike e besnikërisë ndaj familjes dhe komunitetit – një temë e shenjtë në të gjitha kulturat indo-mesdhetare të lashtësisë.
Analizë Gjuhësore dhe Leksikore e Fjalëve Kyçe !
• BABË – Fjalë me përhapje të gjerë në gjuhën shqipe, ruan formën bazë nga periudha e hershme ilire. Ndeshet në të gjitha dialektet (gegë, toskë) dhe nuk ka nevojë për modifikime për të kuptuar kuptimin.
• MËMË – Përdorur gjerësisht në tekstet e shqipes së vjetër dhe të mesme. Dokumentuar nga Frang Bardhi në “Dictionarium Latino-Epiroticum” (1635) si sinonim për “nënë”.
• FAIS – Identifikohet me fjalën “fis” e përdorur edhe sot. Në gegërishten veriore haset edhe si “fais”, ndërsa forma e saj është e njohur në shkrime të lashta si Stela e Lemnosit, që është lidhur me popullsitë pellasge nga autorët antikë (shih Herodoti, Hist. II.56 dhe Jeffery, 1961).
• PROJTA – Folje dialektore gegërishte që rrjedh nga folja “me mbrojtë”. Përdoret ende në disa zona verilindore të Shqipërisë. Ka trajtë të rregullt fonetike dhe morfologjike.
Konteksti Historik: Frigët, Brigët dhe Paionët
Frigët ishin një popull i rëndësishëm i Azisë së Vogël, por burimet antike (Herodoti, Straboni, Pseudo-Skymnos) dëshmojnë se ata erdhën nga Ballkani. Në Ballkan, ata njiheshin si Bryges (Brigët), një popullsi që shtrihej nga zona e Durrësit deri në Ohër. Kur kaluan në Anadoll, u quajtën Phryges (Frigë).
Paionët, një tjetër fis iliro-trak, mbuluan pjesërisht po të njëjtën zonë me Brigët dhe kanë ngjashmëri të theksuara kulturore. Studiues si M.B. Sakellariou e përshkruajnë këtë popullsi si shumë të afërt me ilirët, duke shtuar peshën e tezës për një vazhdimësi të popullsisë dhe të gjuhës në këtë rajon.
Vlerë dhe Rëndësi Kulturore e Mbishkrimit
Fakti që mbishkrimi përmend lidhjet familjare themelore (babë, nënë, fis) dhe aktin e mbrojtjes, ka rëndësi të thellë antropologjike dhe shoqërore. Ai dëshmon një univers simbolik të përbashkët me kulturat iliro-arbërore, të cilat edhe sot e kësaj dite e kanë “fisninë” dhe familjen në qendër të etikës dhe strukturës sociale.
Ky përkthim nuk është thjesht një përkthim fonetik, por një dekodim simbolik që vendos shqipen në themel të një sistemi të lashtë mendimi dhe komunikimi të ngulitur në gur.
Kontributi i studiuesve dhe evidentimi në terren:
Mbishkrimi është evidentuar për herë të parë nga studiuesja Eva Brinja (2012), dhe më pas është prazatuar Kol Marku, në mbishkrim në Simpoziumin e Vlorës për Historinë dhe Gjuhën Shqipe, duke e evidentuar si dëshmi të mundshme të një shkrimi të hershëm shqip, pa hyre në detaje.
Shkrime të këtij lloji frigjiane, pellasge e etruske janë trajtuar dhe nga Prof. Dr. Luftulla Peza. kryetar i Shoqatës së Studimeve Pellazgjike; Aleksandër Hasanas, Ilir Mati, Arben Llalla, Agron Dalipaj, Muharrem Abazaj etj. Si dhe me parë nga studiues si Z.Maniani e Nermin Vlora Falaski, studiues që kanë trajtuar nga këndvështrime të ndryshme gjuhësore, arkeologjike dhe antropologjike shkrimet e lashta në gure dhe qeramika të ndryshme.Por një kontribut me vlara në këtë fushë po jep dhe studiuesi Akademik europian Prof.Albert Nillolla.
Vështirësitë për pranimin akademik të kësaj Teze !
a) Teoria indoevropiane klasike
Fillimisht shqipja u pranua vonë në familjen indoevropiane dhe me shumë rezervë. Gjuhëtarët themelues të kësaj teorie nuk e përfshinë shqipen në modelet krahasuese të shek. XIX.
b) Mungesa e dokumenteve të ruajtura para shek. XV
Për shkak të mungesës së dokumenteve të shkruara të ruajtura në shqip para viteve 1400, akademia ndërkombëtare ngurron ta pranojë se shqipja ishte gjuhë e shkruar.
c) Ndikimi i akademive greke dhe sllave
Narrativat e dominimit greko-sllav në Ballkan e kanë lënë jashtë vëmendjes rolin e shqiptarëve dhe të gjuhës shqipe në historinë e lashtë.
d) Frika nga etiketa “pseudoshkencë”
Çdo tezë që përmend “pellazgët” apo lexon shkrime të lashta me anë të shqipes rrezikon të përjashtohet si jo-akademike.
e) Ndryshimi i paradigmës historiografike
Nëse pranohet që shqipja ishte gjuhë e shkruar në lashtësi, duhet rishkruar historia gjuhësore dhe qytetërimore e Europës. Kjo do të vendoste gjuhën shqipe dhe Ballkanin në qendër të rrjedhave civilizuese antike.
Por me me sa duket kjo paradigme historiografike e gjuhësore po rrezohet. Sinjalin e parë e dhanë 33 studiesit Europianë, por që akoma nuk pranohen zyrtarisht nga akadeimia shqiptare !
Dhe perfundimet e ketyrë studiuesve janë:
Në vijim të kërkimeve të përparuara në fushën e gjuhësisë historike dhe krahasuese, një grup prej 33 studiuesish europianë nga fusha të ndryshme si gjuhësia historike, antropologjisë kulturore dhe arkeologjisë kanë publikuar një studim të përbashkët, i cili u paraqit në një konferencë ndërkombëtare në Romë më 2024, ku u pranuan përfundimisht disa karakteristika të gjuhës shqipe që e rendisin ndër gjuhët më të vjetra të Europës.
Në këtë studim u konkludua se gjuha shqipe ka një vazhdimësi të dokumentueshme që nga më shumë se 6000 vjet më parë, me shtresa leksikore dhe struktura morfologjike që lidhen me gjuhët e lashta të Ballkanit dhe Anatolisë. Ky pranim nga një grup i gjerë ekspertësh evropianë përfaqëson një moment historik për pranimin e trashëgimisë gjuhësore të shqipes, duke i dhënë asaj statusin e një gjuhe të lashtë autoktone që ndoshta ka shërbyer si bazë për zhvillimin e disa gjuhëve të tjera indoevropiane.
Teza e gjuhës shqipe si çelës për deshifrimin e shkrimeve të vjetra!
Sipas studiuesve alternativ të përmendur më sipër, shqipja mund të përdoret për:
• Deshifrimin e shkrimeve etruske, pellasge, frigjiane, lidiane, trakase
• Krahasim fonetik dhe morfologjik të drejtpërdrejtë
• Analizë të fjalëve me kontekst ritual, shoqëror, hyjnor
• Përdorimin e fjalorëve historikë të shqipes së vjetër dhe dialekteve
Përfundim: Një rrugë për rishikimin e historisë së lashtë:
Një pjesë e mbishkrimit në Yazılıkaya-s, i lexuar nëpërmjet shqipes sipas propozimit të studiesit Kol Marku si: “Babën, nënën, fisin i mbrojta”, përmban një thirrje të qartë për rivlerësim të thelluar të historisë së shkrimit në Europë. Ai përmban:
• një strukturë gjuhësore të dokumentueshme në shqipe
• një mesazh me vlerë të lartë kulturore dhe identitare
• një dëshmi të mundshme se shqipja ka qenë një gjuhë e shkruar që në lashtësi, në kontekstin e kulturave të quajtura më pas pellasge, frigjiane, etruske etj.
Ky interpretim edhe pse jo përfundimtar, pasi duhet të thellohet më tej për perkthim të plotë të gjithë shkrimit si dhe të plotsohet dhe me shembuj e me të me të dhëna të tjera arkiologjike e gjuhesore, por siç verhet me lehtësi, ky perkthim, permban në bazë, një elementi shkencor të pa mohueshem, sepse siç e pamë, ky është i mbështetur në të dhëna gjuhësore, historike, arkeologjike dhe kulturore, dhe duhet të trajtohet si pjesë e një kërkimi më të gjerë për rrënjët e vërteta të qytetërimit europian, të cilat deri më tani është kerkuar në një pistë të gabuar. Por, për të zbuluar të verteteten ato duhet të zbulojnë guret e qeramikat e shkruara në antikitet, dhe të studjojnë më hollësi gjuhen e sotme të foluar shqipe (dialektet): aty do t’i gjenjë fosilet e gjalla të shqipes të shkrujatura në gurët dhe qeramikat e lashta…në këto të dy burime gjendet thasari i paçmuar i gjuhës shqipe dhe kontributi i saj e gjuhet Europiane…!
Shenim: (Ky studimi u bë në bashkunim me IA)
Bibliografi dhe Fusnota
1. Herodoti, Historitë, lib. VII, 73 – Bryges si popull ballkanik, më pas quajtur Phryges.
2. Jeffery, L.H., The Local Scripts of Archaic Greece, Oxford University Press, 1961.
3. Çabej, Eqrem. Studime Etimologjike në Fushë të Shqipes, Tiranë, 1976.
4. Orel, Vladimir. Albanian Etymological Dictionary, Brill, 1998.
5. Sakellariou, M.B. The Greek Tribes: The Paeonians, Ekdotike Athenon, 1983.
6. Llalla, Arben. “Origjina e Frigëve dhe lidhja me shqiptarët e sotëm”, artikuj të botuar në shtypin shqiptar.
7. Dalipaj, Agron. Shqipja dhe Pellazgjishtja, Tiranë, 2020.
8. Peza, Luftulla. Gjuhët Pellazge dhe Shqipja, Tiranë, 2015.
9. Bardhi, Frang. Dictionarium Latino-Epiroticum, 1635.
10. Marku, Kol. Prezantime dhe punime të paraqitura në simpoziume të historisë dhe gjuhës shqipe nder vite ).
___________
Shenim: Të nderuar lexues! Përfundimet besoj janë të qarta për gjithsecilin. Jeni të lutur, që kushdo që është i interesuar, ta lexoni me vëmendje dhe ta dëgjoni edhe këtë tekst dhe do të keni mundësi të ndiqni edhe video-tekstin të lexuar nga IA…!Ju kërkojmë ndjesë për disa lexime fjalësh, datash apo vitesh që IA ka vështirësi t’i perceptojë IA, por jeni të lutur të lexoni dhe shkrimin pasi i keni të qarta aty.
Mund t’a komentoni e shpërndani pa problem natyrisht duke ruajtur etiken dhe të drejtën e autorit .
Ju falënderojmë për vëmendjen dhe kohën e kushtuar. Jeni të lutur të mos harroni t’i bëni pëlqim shkrimit dhe videos nese e shikoni të arsyeshme sepse kështu do të rritet mundesia e perhapjes….
Ju uroj një ditë të mbarë dhe mirupafshim së shpejti në shkrime dhe emisione të tjera në vazhdim!
____________
Kol Marku-Itali
13.04.2025.