Një zbulim që sfidon historinë: Tuneli i nëndheshëm etrusk(1) që lidh Viterbon me Romën.Elemente të trashëgimisë etruske dhe ndërtimet e mëvonshme.
Autor: Kol Marku (Studiues)
Ekspertët e Universitetit të Tuskisë theksojnë ngjashmëritë midis teknikës së gdhendjes së këtij tuneli dhe strukturave të tjera etruske të zbuluara në rajonin e Tuscias. Shenjat e daltares në muret e tufit flasin për një origjinë që mund të shkojë deri në shekujt VIII–IV para erës sonë. Por, interesant është edhe fakti se në disa seksione të tunelit janë gjetur elemente të ndërtimit të mëvonshëm – harqe guri dhe mure me tulla -që mund të jenë vepra të periudhës romake ose edhe mesjetare.
Hipotezat mbi funksionin e tunelit
Qëllimi i ndërtimit të këtij tuneli të jashtëzakonshëm mbetet ende mister. Disa arkeologë mendojnë për një Iter Secretum – një rrugë e fshehtë diplomatike ose ushtarake midis qyteteve të rëndësishme të Etrurisë dhe Romës, e përdorur nga mesazherët perandorakë ose tregtarët për transport të sigurt. Historianët lokalë kanë hedhur gjithashtu hipotezën që tuneli të ketë shërbyer për lëvizjen e fshehtë të përfaqësuesve të Selisë së Shenjtë në Mesjetë, në kohën kur Viterbo ishte një qendër papnore shumë e rëndësishme.
Ky zbulim duket se i jep jetë legjendave të vjetra për ekzistencën e rrugëve të nëndheshme që lidhin Viterbon me Romën – rrëfenja që deri më tani janë konsideruar vetëm pjesë e folklorit, përfshirë edhe të ashtuquajturin “passaggio dei papi” deri në Bazilikën e Shën Pjetrit.
Rëndësia arkeologjike dhe perspektivat e ardhshme
Përveç rëndësisë së saj historike dhe kulturore, kjo strukturë mund të jetë një ndër veprat nëntokësore më të gjata të ndërtuara ndonjëherë në Italinë pararomake dhe romake. Nëse konfirmohet zgjatja e saj deri në Romë (rreth 80 km), ajo do të përbënte një vepër unike inxhinierike dhe arkeologjike për kohën. Autoritetet tashmë kanë vendosur mbrojtjen e hyrjes në Viterbo dhe kanë nisur planifikimin për një mision të zgjeruar shkencor me pjesëmarrjen e Universitetit të Tuskisë dhe institucioneve të Romës. Në fazën e parë do të përdoren teknologji gjeoradari për të ndjekur gjithë gjatësinë e mundshme të tunelit dhe për të identifikuar dalje të tjera të mundshme.
Tuneli Etrusk Midis Viterbos dhe Romës: Një Zbulim që Rishkruan Historinë Antike të Tuscias
Më 1 prill 2025, gjatë punimeve në nëntokën e qendrës historike të Viterbos, teknikët lokalë hasën në hyrjen e një galerie të panjohur më parë. Struktura, që rezulton të jetë skalitur në tufin vullkanik të tipit lokal, u konfirmua menjëherë nga Soprintendenza Archeologica dhe u përfshi në një projekt të përbashkët kërkimor me Universitetin e Tuskisë¹. Ky tunel i gjatë nëndheshëm është zbuluar rishtazi nën qytetin e Viterbos, i cili sipas analizave paraprake mund të shtrihet deri në periferi të Romës. Ky zbulim i jashtëzakonshëm, me tipare ndërtimore etruske dhe elementë strukturorë të periudhave më të vona, mund të përfaqësojë një rrugë të lashtë strategjike dhe diplomatike, që lidhte qendrat kryesore të Etrurisë me kryeqytetin antik dhe mesjetar.
2. Përshkrimi dhe përmasat e tunelit
Tuneli përshkruan një drejtim juglindor, me gjasë në linjë të drejtë drejt Romës. Ai është rreth 3 metra i lartë dhe 2 metra i gjerë, me mure të ruajtura në mënyrë të jashtëzakonshme.
Figura: Pamje e brendshme e tunelit me mure të skalitura në tuf. Burimi: Dokumentimi speleologjik i Universitetit të Tuskisë. Sipas analizave me telekamera, galeria kalon zonën e Sutrit dhe mund të arrijë në Prima Porta, periferia veriore e Romës. Në total, përllogaritet një shtrirje prej më shumë se 80 km²
3. Dëshmi etruske dhe struktura të mëvonshme
Tuneli shfaq shenja të qarta të daltares manuale, karakteristike e punimeve etruske në Tuscia³. Megjithatë, në disa seksione janë zbuluar përforcime me mure tulle dhe harqe guri, të cilat sugjerojnë ndërhyrje gjatë periudhës romake apo mesjetare⁴.
Figura: Seksion i tunelit me muraturë të mëvonshme (ilustrim nga speleologët).
4. Hipotezat mbi funksionin e tunelit
Studiuesit po shqyrtojnë disa hipoteza: Funksion strategjik ushtarak etrusk, si në rastin e tuneleve të Veios⁵; Përdorim diplomatik mesjetar, si rrugë e fshehtë për komunikime papnore gjatë kohës kur Viterbo ishte seli papnore në shek. XIII ⁶; Tunel konsular pararomak, si pjesë e një rruge nëndheshme që nuk figuron në itinerarët zyrtarë.
5. Midis legjendës dhe realitetit
Historitë popullore për një “passaggio dei papi” nga Viterbo në Vatikan ishin prej kohësh pjesë e folklorit lokal. Ky zbulim, për herë të parë, i jep atyre një bazë materiale dhe arkeologjike konkrete⁷. Distanca në vijë ajrore Viterbo-Rome eshte 65 km, ndërsa në rruge automobilistike është 80 km.
6. Hapat e mëtejshëm: eksplorimi shkencor
Sipas deklaratave zyrtare, hyrja në tunel është aktualisht nën mbrojtje. Ekipet kërkimore do të përdorin georadar dhe sondazhe arkeologjike për të hartuar gjithë gjatësinë e tunelit. Pritet gjithashtu një bashkëpunim me autoritetet romake për të zbuluar daljen e mundshme në zonën e Parco di Veio.
7. Etruskët dhe lidhja e tyre me Pellazgët: Një trashëgimi e përbashkët etnokulturore
Etrusket ishin një popull i të njëtit trung etnik me pellasget dhe qytetyrimi i tyre do të thotë një qytetrim pellasg i rëndësishem, dhe është e pamundur që të konsiderohen pellasget si një popull mitologjik. Ai ishte një popull historik dhe ka lënë vepra të medha që janë shumë të veshtira për tu realizuar dhe në kohen tonë. Ja rasti konkret: si jane orjentuar ata për të hapur një tunel shumë të gjatë në terrenin shtufor nëntokësor; a nuk flet kjo veper për një inxhenjeri të lartë ndertimore dhe germimesh të orjentuara nëntokësore saqe është shumë e veshtirë të realizohet sot në epoken moderne me një teknologji të shumë të lartë të epokes sonë. Autoret e antikitetit kanë folur rreth këtij fakti. Zbulimi i një strukture nëndheshme të përmasave të jashtëzakonshme në territorin e Tuscias sjell sërish në vëmendje origjinën dhe identitetin e qytetërimit etrusk. Shumë autorë të lashtësisë dhe studiues modernë kanë trajtuar temën e lidhjes midis Etruskëve dhe Pellazgëve, si pjesë e një trungu të përbashkët etnokulturor mesdhetar.
8.. Autorët e antikitetit që lidhnin Etruskët me Pellazgët
Herodoti (shek. V p.e.s.) shkruan se Etruskët (Tyrsenët) kishin ardhur nga Lydia (Azia e Vogël) në brigjet italiane nën drejtimin e Tyrsenoit, por ai gjithashtu i quan “Pelasgoi Tyrrhenoi”, pra Pellazgë Tyrsenë¹.
Dionisi i Halikarnasit (shek. I p.e.s.) jep një përshkrim të gjatë të origjinës së Etruskëve, duke refuzuar versionin lidian të Herodotit dhe duke theksuar origjinën autoktone në Itali, por pranon që shumë autorë i quajnë edhe Pelasgë të Italisë². Straboni shkruan se qytete të Etrurisë (si Spina e Pisa) u themeluan nga Pellazgë dhe se “Tyrsenët janë Pellazgë” në disa tradita³. Plini i Vjetri (shek. I e.s.) i quan Etruskët “vetëemërtues si Rasenët”, por përmend gjithashtu emërtimin “Tyrrhenoi” që ka lidhje me përmendjet greke dhe pellazgjike⁴.
8. Studiues modernë që mbështesin lidhjen Etruskë-Pellazge
Massimo Pittau ka argumentuar se gjuha etruske është një formë e hershme indoevropiane me afri me shqipen⁵, duke përforcuar idenë e një substrati pellazg që ruhet në trashëgiminë etruske. Giuseppe Semerano, nga ana tjetër, e lidh etruskishten me një gjuhë të lashtë lindore, me ndikim në greqishten dhe latinishten⁶. Ky filolog italian, propozon që shumë fjalë të gjuhës etruske dhe të greqishtes së vjetër të kenë rrënjë nga një gjuhë më e lashtë lindore me ndikim nga pellazgjishtja⁶. Arben Llalla, studiues shqiptar, ka analizuar referencat antike dhe moderne për të vërtetuar praninë e një rrjedhe pellazge-ilire-etruske, duke theksuar trashëgiminë kulturore dhe gjuhësore të përbashkët⁷
9. Etruskët dhe arti i tyre si trashëgimi e kulturës pellazge
Artet etruske, sidomos në fresket e varreve, skulpturat funerare, dhe objektet e bronzit, tregojnë një zhvillim të hershëm dhe të pavarur artistik që lidhet me simbolet e Mesdheut të lashtë, shumë prej të cilave gjenden në artin minoik, mykenas dhe trak⁹. Ulpiano Checco, arkeolog italian, e përshkruan kulturën etruske si “një pasqyrë e trashëgimisë pellazge të Mesdheut qendror, me risi lokale dhe ndikime egjiane të mëvonshme”¹⁰
10. Rëndësia arkeologjike dhe perspektivat e ardhshme
Përveç rëndësisë së saj historike dhe kulturore, kjo strukturë mund të jetë një ndër veprat nëntokësore më të gjata të ndërtuara ndonjëherë në Italinë pararomake dhe romake. Nëse konfirmohet zgjatja e saj deri në Romë (rreth 80 km), ajo do të përbënte një vepër unike inxhinierike dhe arkeologjike për kohën. Autoritetet tashmë kanë vendosur mbrojtjen e hyrjes në Viterbo dhe kanë nisur planifikimin për një mision të zgjeruar shkencor me pjesëmarrjen e Universitetit të Tuskisë dhe institucioneve të Romës. Në fazën e parë do të përdoren teknologji gjeoradari për të ndjekur gjithë gjatësinë e mundshme të tunelit dhe për të identifikuar dalje të tjera të mundshme.
11. Përfundim !
Kultura materiale etruske – sidomos në artet pamore, objektet metalike, pikturat murale dhe rite funerare – dëshmon një zhvillim të pavarur, por edhe të lidhur me botën minoike, mykenase dhe iliro-trake. Kjo mbështet tezën për një bashkësi kulturore pellazge që shtrihej nga Egeu në Adriatik dhe në Etruri⁹. Në këtë dritë, vetë tuneli i zbuluar midis Viterbos dhe Romës nuk është thjesht një arritje inxhinierike, por edhe një dëshmi fizike e një qytetërimi që ndante tradita dhe struktura me qytetërimet e tjera të Mesdheut të lashtë. (Shen: Studim realizuar në b/p me IA)
__________
Biblografia dhe sitografia !
1. Tusciaweb.eu, Scoperto un antico tunnel etrusco sotterraneo
2. Intervistë me arkeologët e Universitetit të Tuskisë, botuar në Corriere della Tuscia, 2 prill 2025.
3. Pallottino, M. Civiltà degli Etruschi, Milano: Rizzoli, 1984.
4. Torelli, M. Storia degli Etruschi, Roma: Laterza, 2005.
5. Bonfante, L. Etruscan Life and Afterlife, Wayne State University Press, 1986.
6. Ferrajoli, A. Il Papato a Viterbo nel XIII secolo, Viterbo: Tuscia Editore, 1998.
7. Corsi, L. Le leggende sotterranee della Tuscia, Viterbo: ArcheoLibri, 2010.
8. Herodoti, Histori, Libri I, 94.
9. Dionysius of Halicarnassus, Roman Antiquities, Libri I, 17–30.
10. Strabo, Geographica, Libri V, 2.
11. Pliny the Elder, Naturalis Historia, Libri III, 5.
12. Pittau, M. La Lingua dei Sardi Nuragici e degli Etruschi, Ed. PT, Sassari, 2001.
13. Semerano, G. Le origini della cultura europea, Vol. I–II, Firenze: Olschki, 1994.
14. Llalla, A. Kush ishin etruskët dhe lidhja e tyre me shqiptarët e sotëm, në: Shqiptarja.com, 2017.
15. Haynes, S. Etruscan Civilization: A Cultural History, Getty Publications, 2000.
16. Checco, U. Arte e Mito nell’Etruria Arcaica, Napoli: Museo Archeologico, 1995.
________________
Shenim: Të nderuar lexues! Përfundimet besoj janë të qarta për gjithsecilin. Jeni të lutur, që kushdo që është i interesuar, ta lexoni me vëmendje dhe ta dëgjoni edhe këtë tekst dhe do të keni mundësi të ndiqni edhe video-tekstin të lexuar nga IA…!Ju kërkojmë ndjesë për disa lexime fjalësh, datash apo vitesh që IA ka vështirësi t’i perceptojë IA, por jeni të lutur të lexoni dhe shkrimin pasi i keni të qarta aty
Ju falënderojmë për vëmendjen dhe kohën e kushtuar. Jeni të lutur të mos harroni t’i bëni pëlqim shkrimit dhe videos nese e shikoni të arsyeshme sepse kështu do të rritet mundesia e perhapjes….Ju uroj një ditë të mbarë dhe mirupafshim së shpejti në shkrime dhe emisione të tjera në vazhdim!