Abstrakt
Ky studim eksploron lidhjen ndërmjet festës së Pashkëve në traditën e krishterë dhe strukturave mitologjike e astronomike të trashëguara nga kultet e lashta pagane, veçanërisht ato të qytetërimeve pellazge dhe ilire. Nëpërmjet analizës krahasimtare të simboleve, datave dhe cikleve kozmike, argumentohet se festa e Pashkëve ruan në formë të koduar elementë të një tradite shumë më të vjetër diellore dhe natyrore. Pashkët përfaqësojnë një vazhdimësi të mitologjisë së ringjalljes dhe të dritës nëpërmjet figurës së Krishtit, duke shkrirë njëkohësisht format arketipore të kultit të Diellit me doktrinën teologjike të krishterimit.
1. Hyrje
Festa e Pashkëve është një nga ngjarjet qendrore të krishterimit, që simbolizon vdekjen dhe ringjalljen e Jezu Krishtit. Megjithatë, format, datat, simbolet dhe ritmet e kësaj feste lidhen ngushtësisht me një trashëgimi shumë më të vjetër, të bazuar në mitet dhe praktikat e kulteve pagane, përfshirë ato të qytetërimeve pellazge, ilire, egjiptiane, sumeriane dhe indo-evropiane.
Fjala “Pashkë” në gjuhën shqipe ka një etimologji të pasur dhe të diskutueshme. Tradicionalisht, dhe nga ana studimore zyrtare ajo lidhet me formën latine Pascha, që rrjedh nga greqishtja e vjetër Πάσχα (Páskha), e huazuar nga hebraishtja Pesach, që do të thotë “kalim”.
Në traditën hebraike, kjo nënkupton kalimin e popullit izraelit nga skllavëria në Egjipt drejt lirisë, ndërsa në kontekstin e krishterë, simbolizon kalimin nga vdekja në jetë përmes ringjalljes së Krishtit. Megjithatë, disa studiues shqiptarë sugjerojnë se fjala “Pashkë” mund të ketë origjinë vendase, duke u lidhur me rrënjën shqipe “pash” (shoh, zbuloj), në kuptimin e “ata që panë” kryqezimin dhe ringjalljen. Kjo lidhet me faktin se Ilirët, që përbënin një pjesë të konsiderueshme të ushtrisë romake në kohën e kryqëzimit të Krishtit, mund të kenë qenë dëshmitarë të ngjarjes, duke e quajtur këtë ditë si “dita kur pamë”.
Një tjetër interpretim gjuhësor është lidhja me fjalën “bashkë”, që në shqip përfaqëson mbledhjen dhe bashkimin e njerëzve për të festuar, një traditë që karakterizon këtë festë që nga lashtësia. Duke qenë se “p” dhe “b” janë bashkëtingëllore buzore dhe në shumë dialekte ndërrojnë vendet, është e mundur që “Pashkë” të ketë qenë formë e hershme e fjalës “bashkë” në funksion festiv. Pra, festa e Pashkëve mund të kuptohet si “dita kur pamë” (ringjalljen) ose “dita kur jemi bashkë” (për të festuar jetën). Ky studim analizon lidhjen ndërmjet strukturës së festës së Pashkëve dhe simbolikës diellore dhe natyrore të traditave të lashta, duke vënë në dukje se ndonëse përmbajtja teologjike është kristiane, forma dhe cikli janë të trashëguara nga lashtësia.
2. Pashkët dhe struktura e tyre astronomike
Data e Pashkëve nuk është fikse, por përcaktohet sipas kalendarit hënor-diellor: “Pashkët festohen të dielën e parë pas hënës së plotë që ndodh pas ekuinoksit pranveror” – një sistem që e lidh këtë festë drejtpërdrejt me ciklet e natyrës dhe lëvizjen e trupave qiellorë. Kjo metodë e llogaritjes është e huazuar nga kalendari i lashtë babilonas dhe më pas nga kalendari aleksandrin, që përdorej në Egjiptin e lashtë dhe në zonat e Mesdheut para krishterimit. Kjo strukturë vjen në linjë me kultet e mëparshme të Diellit dhe natyrës, që ritmikisht kremtonin ringjalljen e dritës pas dimrit.“The computation of Easter… owes more to the solar and lunar calendars of the ancient Near East than to any Christian innovation.” James Frazer, The Golden Bough, p. 412.
3. Simbolika e tri ditëve dhe ringjallja e Diellit
Në mitologjinë astronomike dhe kultet diellore, Dielli “vdes” në solsticin dimëror më 21 dhjetor, kur arrin pikën më të ulët në horizont. Për tre ditë ai qëndron në këtë “vdekje” të përkohshme, dhe më pas më 25 dhjetor, ringjallet duke filluar të ngjitet sërish në qiell.
Ky motiv është i dokumentuar te shumë kultura:
• Mitologjia egjiptiane: vdekja e Osirit dhe ringjallja përmes Horusit;
• Mitraizmi pers: lindja e Mitrës (dielli i pandalshëm) më 25 dhjetor;
• Kultet romake të Sol Invictus: ngjallja e Diellit në dimër;
• Dionisi dhe Adonisi: vdesin dhe ringjallen në pranverë.
Ky model u përshtat në krishterim si “tre ditët në varr” të Jezusit dhe Ringjallja e Tij në mëngjesin e së dielës – dita e Diellit (dies Solis në latinisht), që përfaqëson triumfin e dritës mbi errësirën. “The three days in the tomb correspond symbolically to the three days of the sun’s standstill at the winter solstice.” Acharya S., The Christ Conspiracy, p. 229.
4. Pashkët dhe struktura e tyre astronomik
Festat e ringjalljes në pranverë ishin shumë të përhapura në botën e lashtë:
• Demetra dhe Persefona: cikli i vdekjes dhe kthimit të vajzës hyjnore nga nëntoka;
• Tammuzi (Sumer) dhe Adonisi (Feniki): hyjni të vdekjes dhe rigjenerimit;
• Attisi dhe Cybele: vdekja e hyjnorit të rinisë dhe ringjallja në 25 mars.
Në traditën shqiptare, Dita e Verës, Verorja, dhe ritet pranverore shënojnë rilindjen e jetës dhe përfshijnë simbole si vezët, qirinjtë dhe zjarrin – elementë të trashëguar nga simbolika diellore dhe natyrore. “The egg, the rabbit, and the fire are not Christian inventions but spring symbols of fertility and renewal going back to prehistoric Europe and Mesopotamia.”
-Mircea Eliade, Patterns in Comparative Religion, p. 134.
5. Pashkët dhe kultet e pjellorisë dhe pranverës
Festat e ringjalljes në pranverë ishin shumë të përhapura në botën e lashtë:
• Demetra dhe Persefona: cikli i vdekjes dhe kthimit të vajzës hyjnore nga nëntoka;
• Tammuzi (Sumer) dhe Adonisi (Feniki): hyjni të vdekjes dhe rigjenerimit;
• Attisi dhe Cybele: vdekja e hyjnorit të rinisë dhe ringjallja në 25 mars.
Në traditën shqiptare, Dita e Verës, Verorja, dhe ritet pranverore shënojnë rilindjen e jetës dhe përfshijnë simbole si vezët, qirinjtë dhe zjarrin – elementë të trashëguar nga simbolika diellore dhe natyrore. “The egg, the rabbit, and the fire are not Christian inventions but spring symbols of fertility and renewal going back to prehistoric Europe and Mesopotamia.”- Mircea Eliade, Patterns in Comparative Religion, p. 134.
6. Jezusi si figurë mitike e ringjalljes
Figura e Krishtit të besimit, ndonëse e bazuar mbi një person historik, është ndërtuar mbi arketipa të njohura më parë: Lindja nga virgjëreshë, tre ditë në varr, ringjallja në mëngjesin e së dielës, dhe ngjitja në qiell janë pjesë të strukturës mitike që ndodhet te Mitra, Horusi, Osirisi dhe Dionisi.“Many aspects of the Jesus story are echoes of earlier myths: the virgin birth, the crucified savior, the resurrection. They are not unique, but part of a mythological pattern.” Joseph Campbell, The Hero with a Thousand Faces, p. 210.
Figura e Krishtit të besimit, ndonëse e bazuar mbi një person historik, është ndërtuar mbi arketipa të njohura më parë:
• Lindja nga virgjëreshë,
• Tre ditë në varr,
• Ringjallja në mëngjesin e së dielës,
• Ngjitja në qiell.
Këto janë pjesë të strukturës mitike që ndodhet edhe te Mitra, Horusi, Osirisi dhe Dionisi. Ndërthurja e këtyre elementeve me përmbajtjen doktrinare të krishterimit është një dëshmi e qartë për mënyrën si mitet dhe historia ndërthuren për të krijuar një figurë të fuqishme shpirtërore.
7. Pashkët në kontekstin e kulturës pellazge dhe Ilire
Kultet e natyrës dhe të dritës në trojet pellazge dhe ilire janë të dokumentuara në burime antike dhe moderne. Popullsia e lashtë e Ballkanit ka nderuar figura hyjnore të lidhura me Diellin, Tokën, pjellorinë dhe ringjalljen. Simbolika e Pashkëve në këtë kontekst është një vazhdimësi kulturore e transformuar përmes fenë së re, por me rrënjë të thella vendase.Autorë të ndryshëm kanë dokumentuar kultet e natyrës dhe të dritës te popujt e Ballkanit të lashtë, ku:
• Hyjnia e Diellit, figurat e pjellorisë, hyjnitë e nënës së madhe janë thelbësore.
• Gjetjet arkeologjike si figura vezësh, disqe diellore dhe rrota vërtetojnë për kulte të rilindjes dhe pranverës.
“The Christian Easter absorbed many features of the local cults it encountered in the Balkans and Italy, retaining their seasonal structure while transforming their theological message.”
Martin L. West, Indo-European Poetry and Myth, p. 374.
8. Lindja në dimër, ringjallja në pranverë: dy cikle, dy mesazhe
Dallimi në kohë midis lindjes (25 dhjetor) dhe vdekjes/ringjalljes (mars/prill) të Jezusit reflekton dy cikle natyrore:
• Dimri: simbolizon lindjen e dritës në pikën më të ulët të Diellit.
• Pranvera: simbolizon rilindjen e jetës, kur dita fiton mbi natën.
Krishterimi përdori këto data për të përthithur kuptimin simbolik që njeriu e kishte ruajtur prej mijëra vitesh në mitologji dhe astronomi.
“Nëpër Krishtin, mitet e lashta të Diellit dhe Natyrës morën trup dhe histori: Ai u bë mishërimi i arketipit të dritës që lind dhe ringjallet.” Mircea Eliade, Myth of the Eternal Return, p. 116.
Krishterimi përdori këto data për të përthithur kuptimin simbolik që njeriu e kishte ruajtur prej mijëra vitesh në mitologji dhe astronomi. Krishti, si mishërim i dritës dhe jetës, përfaqëson përfundimin e një cikli kozmik që gjendet në të gjitha kulturat tradicionale.
9. Përfundim
Pashkët, si festa kryesore e krishterimit, nuk qëndrojnë jashtë cikleve kozmike dhe mitologjike të trashëguara nga kulturat më të vjetra të Mesdheut dhe Ballkanit. Ato janë një shkrirje mes teologjisë dhe arketipeve të lashta, ku Krishti përfaqëson dritën, ringjalljen dhe fitoren ndaj errësirës, ashtu siç e përfaqësonte Dielli për kulturat pagane.
10. Bibliografi
1. Frazer, James. The Golden Bough. Oxford University Press, 1998.
2. Eliade, Mircea. Patterns in Comparative Religion. University of Nebraska Press, 1996.
3. Campbell, Joseph. The Hero with a Thousand Faces. New World Library, 2008.
4. West, Martin L. Indo-European Poetry and Myth. Oxford University Press, 2007.
5. Acharya S. The Christ Conspiracy: The Greatest Story Ever Sold. Adventures Unlimited Press, 1999.
6. MacCulloch, Diarmaid. Christianity: The First Three Thousand Years. Penguin Books, 2011.
7. Nopcsa, Franz. Illyrische Beiträge. Leipzig, 1912.
8. Katičić, Radoslav. Illyricum Mythologicum. Zagreb, 1977.
9. Dumezil, Georges. Miturile și zeii Indo-Europeni. București, 1992.
Shenim: Studim i bërë në B/P me IA !
______________
Shenim: Të nderuar lexues! Përfundimet besoj janë të qarta për gjithsecilin. Jeni të lutur, që kushdo që është i interesuar, ta lexoni me vëmendje dhe ta dëgjoni edhe këtë tekst dhe do të keni mundësi të ndiqni edhe video-tekstin të lexuar nga IA…!Ju kërkojmë ndjesë për disa lexime fjalësh, datash apo vitesh që IA ka vështirësi t’i perceptojë IA, por jeni të lutur të lexoni dhe shkrimin pasi i keni të qarta aty.
Mund t’a komentoni e shpërndani pa problem natyrisht duke ruajtur etiken dhe të drejtën e autorit .
Ju falënderojmë për vëmendjen dhe kohën e kushtuar. Jeni të lutur të mos harroni t’i bëni pëlqim shkrimit dhe videos nese e shikoni të arsyeshme sepse kështu do të rritet mundesia e perhapjes….
Ju uroj një ditë të mbarë dhe mirupafshim së shpejti në shkrime dhe emisione të tjera në vazhdim!
______________