(Ngjarja tregohet për në vtet ’30-të të shekullit XX, dhe jo për sot.)
“Im atë ishte pa fjalë. Edhe kur nëna e qortonte. Po pse e qortonte nënëshkreta! (Nuk më vinte mirë kur nëna i bërtiste.) Kthehej nga fshatrat e largëta pa gjë. Ishte murator. Po dhe sqeparin dhe sharrën i mbante bashkë me mistrinë e me çekanin. Dhe me plumbin në spango, bredhërinte në fshatrat e Kurveleshit, të Mallakastrës, të Lunxhit, të Zagorisë, të Dropullit… Dhe kthehej i lodhur, i vdekur. Pa para në xhep. Dhe nëna fillonte refrenin: “Na vdiqe për bukë. Shokët e tu e siguruan bukën e dimrit. Ku do të mbytemi me gjithë fëmijë.” Ai nuk i përgjigjej. Heshtje. Shikonte qenin që i tundte bishtin. Unë shikoja duar e tij të verdha dhe gishtat tërë nyja. Dhe qaja fshehur. E ndjeja se ditë më të zeza na prisnin. Pa, kur u nis përsëri për të kërkuar punë, më mori edhe mua. “Të shohësh vëndin. Kudo ka uri, mor bir! Kudo ka skamje… S’ka gjëkundi bukë e lekë.” Kaptonim male. Flinim përjashta. Dhe ai më mësonte të njihja yjet e qiellit që, kur të mbetesha në jetë natën, të dija të gjeja ç’drejtim të merrja. Male. Male. Male. Njerëz të heshtur. Lumenj, lugina. Njerëz të varfër, si ne. Pyje të dëndura e të frikshme. “A ka lugetër, o tatë!” “Jo, mor bir! Në pyje nuk ka lugetër! Lugetër ka në qytete!”
U mësova dhe me shushërimën e lumenjve, me këngën e zogjve dhe me fluturimin e shqiponjave, me harmoninë e paharuar të zileve dhe të këmborëve të bagëtisë në pllajë! A ka kompozitor në botë të kompozojë me nota muzikën e zileve dhe të këmborëve në një natë gushti, kur hëna është e plotë dhe ujëvara kërkon të eklipsojë ison e gjetheve të lisave?
Kundroja malet e larta. Kur hidhnim Vjosën e dilnim kodrave të Mallakastrës, syri na zinte edhe vijën e horizontit, ku deti takohet me qiellin. Myzeqeja e paanë fanitej si një vizion i mjegulluar që pjell vapa mbi rërën e djegur.
“Pse nuk shkojmë dhe atje, o tatë?”
“Andej, në Myzeqe, si i thonë asaj fushe të paanë, nuk bëjnë shtëpira.”
“Po çfarë bëjnë, o tatë?”
“Ata bëjnë bukë, e bukë s’kanë.”
“Po pse, o tatë?”
“Ata janë bujq të shtypur. Punojnë për beun. Dhe shtëpi nuk bëjnë.”
“Po ku banojnë?”
“Në kasolle kashte. Atje nuk ka gurë. Siç duket perëndia gurët na i hodhi neve në fshatin tonë.”
Nuk e dija që në Shqipërinë tonë paskësh edhe më të varfër se ne. Im atë nuk flinte shumë. Më mësonte se si të mbaja çekiçin, si t’i bija gurit dhe jo dorës, si të bëja llaçin, si të mbaja sqeparin dhe sharrën. Kur flinim përjashta, ai dridhte duhan duke shikuar yjet. “Sa të vegjël që jemi! Sa rrëmujë bëjmë! Kurse atje lart qetësi e madhe! Yjet nuk bëjnë luftë kundër njeri-tjetrit. Cilido ka vëndin e tij…”
E lusja të më rrëfente diçka para se të më zinte gjumi, ashtu siç ishim të shtrirë nën yjet e panumërta. “I pe ato gërmadha në Kurvelesh e në Delvinë e në Përmet? I ka bërë i huaji. Po ato gërmadha në Lumin e Vlorës e në Labëri? I ka bërë i huaji që erdhi dhe na dogji… Po këto gërmadha këtej Vjosës i pe? I ka bërë Austro-Hungaria që erdhi dhe ajo e na dogji…” E dëgjoja natën. Dhe kur dëgjon natën për balozët e zinj që vijnë nga ana e anës e të djegin shtëpi e katandi, krijon një ide të llahtarshme. I huaji… është baloz i zi…. Me dhëmbë prej bishe dhe me kthetra si të lubisë së përrallave.
E pyesja tatën: “Po pse vijnë të huajt këtu? Ç’kanë me ne?” “Ashtu ka qenë mor bir! Është ligji i peshkut!” Nuk e kuptova mirë. Dhe ai, me përtim, sikur nuk kishte qejf të fliste. “Peshku i madh e ha të voglin. Të pasurit janë të pangopur. A ngopet deti me ujin e lumenjve?”
Ai nuk fliste më. Unë mendoja ata që hanin e pinin e qeshnin. I kisha parë në ristorante. Dhe që atëhere më vinte për të plasur. Ishte koha kur mbinte dhe rritej urrejtja për ata që nuk ishin të varfër si ne.
Ngrysej e gdhihej dhe ne ndërronim horizontet. Në një fshat të Mallakastrës, që ngrihej më i madh se fshati ynë, në një kodër plot me ullinj, na pajtoi njëri. Do të ngrinte një konak. Im atë ra shpejt e shpejt në ujdi me të. “Pesë napolona.” Pesë napolona! Iu përveshëm punës. Dhe hanim. Aty unë u ngopa për herë të parë në jetën time me bukë. Fshtatari i mirë na shtronte bukë me bollëk. Në mëngjes përshesh me qumësht.. . Bile dhe vezë të ziera. Bile dhe ullinj të kripur. Bile, disa herë, dhe petulla. Pesë napolona dhe të ngrënët me bollëk. Sa i mirë ai fshatari që im atë e thërriste Novruz. Pa, kur perëndonte dielli tutje, në detin e gjerë, ne uleshim rrëzë murit, ku dhe shtronim për të fjetur, dhe ai Novruzi vinte, pinte duhan me tatën. Dhe dialogët e tyre ishin të shkurtër.
“Iku koha e Rrapos. Iku, more, iku!” – thoshte Novruzi.
“Tani u bëmë sus! – thoshte im atë. Iku kohja e Selamit dhe Sali kapedanit!”
“Zihemi me bagëtinë e me fajdexhinjtë! – thoshte Novruzi. – Në Fier më duket se kanë ngritur çarqet gjithë fajdexhinjtë e Shqipërisë.”
“Edhe ne kemi një sa për të gjithë ata që keni ju. E quajnë zoti Niko! Xhebrail Emini ynë!” – pëshpëriste tata me zë të lodhur.
Im atë më mbulonte me cergën tonë, që e mbanim kurdoherë me vete të mbështjellë si tra e pastaj të lakuar për ta hedhur krahqafë kur udhëtonim. Sa mirë që im atë e kishte marrë atë cergë! Binte erë shtëpi, më kujtonte motrat, nënën dhe më dukej sikur edhe shtëpia jonë udhëtonte bashkë me ne, në këto vënde të largëta.
Për motrat më merrte malli. Motrat e gjora. Isha vëllai që më donin më shumë. Më shumë se Ninin. Se Nini ishte i egër dhe nuk rrinte në shtëpi. Humbiste me muaj, me vite dhe, kur vinte, nuk sillte asgjë. “S’ka para gjëkundi!” Dhe nëna e shikonte në heshtje pa i thënë gjë.
Nini i kishte thënë një herë tatës: “Kështu nuk rrohet. Dua të vete në mërgim.” Se nga shkoi e nga u zhduk për disa vjet, nuk dihet. Nuk tregonte gjë. Po një fshatar, vërsnik me të, tregonte se kishin shkuar në Selanik e atje, pasi kishin ndënjur shumë kohë pa punë, më në fund i kish marrë një çifligar dhe, pasi u kishte nxjerrë shpirtin në punë mirë e mirë, i kishte akuzuar si kusarë dhe i kishte dorëzuar në polici. Dhe policia i kishte mbajtur ca kohë në burg, i kishte sharë rëndë: “Shqiptarë rreckamanë!”, “Kusarë kecërish!”, i kishte rrahur një herë mirë, i kishte hipur mbi një makinë dhe i kishte hedhur si leckë këtej kufirit!
Sa shumë më rritej çdo ditë urrejtja kundër armiqve të huaj! Po ç’kanë me ne të shkretët! Mësuesi na ka thënë se Shqipëria në kohën e Skënderbeut luftoi njëz e pesë vjet vetëm kundër perandorisë më të madhe në botë për të shpëtuar Evropën! Gabim të madh bëri Skëndërbeu që luftoi një çerek shekulli për t’u bërë barikadë për Evropën. Pse nuk e la Perandorinë Turke të shkonte edhe në Evropë dhe ta zhdukte fare nga faqja e dheut? Kështu gjykoja unë atëherë. Dhe tani që e kujtoj më qeshet me veten.” (f.22 – 26)