Shpalime historie
Pjetër Budin e kanë studiuar dhe mësuar dhjetëra breza të shqiptarëve, ndërsa shumë autorë shqiptarë dhe të huaj kanë shkruar vepra, studime, artikuj, kanë botuar libra studimorë dhe kanë botuar vëllime me poezi të tij, por askush dhe asnjëherë nuk e ka vënë në dyshim prejardhjen e tij shqiptare.
Ndërkohë, lexuesit shqiptarë pak dinë se çfarë kanë shkruar studiuesit e vendeve fqinje për këtë figurë të rëndësishme të historisë, kulturës dhe letërsisë së hershme shqiptare.
Nga studiues të ndryshëm, bullgarë, ai konsiderohet si figurë bullgare; nga kroatët si kroat nga Bosnja, ndërsa nga autorët serbë thuhet se ka qenë serb nga Bosnja.
Përveç emrit Pjetër, gati asgjë nuk thuhet e njëjtë nga këta autorë bullgarë, kroatë dhe serbë, si nga autorët shqiptarë dhe të jashtëm, përveç vitit të lindjes, me një vit dallim, në vend se 1566 përmendin vitin 1565, si dhe vitin e vdekjes, nga 1622 e vendosin më 1623, ndërsa mbiemri i tij e praqesin ndryshe: Pjetër (Petar) Zlojutrić – Pjetër Soljanin, Pjetër Solinat etj.
Vendi i lindjes nga autorët shqiptarë përmendet Guri i Bardhë i Matit, ndërsa nga autorët bullgarë, kroatë dhe serbë, vendi i lindjes së tij përmendet qyteti Tuzlla i Bosnjës.
Autorët shqiptarë, pak ose aspak nuk e përmendin veprimtarinë e tij arsimore dhe fetare, si themelues i manastirit të Qiprovës (Çiprovës), hapjen e shkollës dhe shndërrimin e saj në qendër të madhe politike, arsimore dhe fetare, madje edhe si qendër e Kryengritjes së vitit 1688.
Edhe në lidhje me veprimtarinë e tij letrare, filozofike dhe fetare, autorët shqiptarë kanë shkruar ndryshe nga autorët bullgarë, serbë dhe kroatë; shqiptarët duke u dhënë më tepër rëndësi veprave të tij letrare, ndërsa autorët e vendeve fqinje më tepër u japin rëndësi veprave të tij fetare dhe historike.
Madje, disa nga këta autorë, edhe pse bëjnë fjalë për figurën e njëjtë, sipas datave të lindjes dhe vdekjes, si dhe të veprimtarisë së tij, në disa raste e përmendin se nuk bëhet fjalë për autorin e njëjtë: Pjetër Budin siç e njohim ne shqiptarët.
Ngjashëm si me Pjetër Budin, autorë të ndryshëm bullgarë, dhe serbë shkruajnë edhe për figura të tjera shqiptare, si për Pjetër Bogdanin, Pjetër Bogdanin e Balshajve, Andre Bogdanin, Ilias Marinin, Pjetër Mazrekun, Bogdan Marinin dhe të tjerë.
Në të vërtetë, sa Pjetër Buda dhe sa Pjetër Bogdana kanë ekzistuar dhe cili është qëllimi i kësaj ngatërrese, nga studiuesit shqiptarë, studiuesit e shteteve fqinje dhe ata të huaj, kur dihet se arkivat e Vatikanit dhe arkivat e qendrave të tjera të lashta fetare dhe arsimore janë përplot me dokumente arkivore, dorëshkrime dhe burime të tjera, edhe pse disa prej tyre ende janë të kyçura për studiuesit shqiptarë dhe opinionin lexues.
Detyrë e studiuesve shqiptarë është t’i hulumtojnë dhe sqarojnë këto ngatërresa, të hulumtojnë për jetën dhe veprimtarinë e autorëve të panjohur dhe të lënë në harresë, të cilët i takojnë kësaj plejade të figurave të mëdha të kulturës dhe letërsisë shqiptare, si Pjetër Budi, Pjetër Bogdani, pararendësit e tyre, bashkëmoshatarë, bashkëveprimtarë dhe nxënës të tyre, që kanë vepruar, krijuar dhe kanë lënë gjurmë të pashlyera të dijes dhe atdhetarzmit.
Përveç këtyre ngatërresave në lidhje me figurën e Pjetër Budit, çuditërisht disa autorë sllavë nga Maqedonia kanë marrë guximin të shkruajnë tekste propaganduese në lidhje me Pjetër Bogdanin.
Me këtë rast kam shkëputur disa radhë nga marrëzitë e kësaj propagande shoviniste, të paraqitura në vazhdim të këtij shkrimi.
Në vazhdim, mund t’i lexoni në origjinal shkrimet për Pjetër Budin, nga autorë të vendeve fqinje, në bullgarisht, kroatisht dhe serbisht, me qëllim të ruajtjes të autenticitetit të tyre. Me shpresë se shumica e studiuesve shqiptarë i kuptojnë së paku gjërat më thelbësore të kësaj ngatërrese.
(13 prill 2022)
* * *
PJETËR BUDI SHQIPTAR
1.
Pjetër Budi u lind në Guri i Bardhë në Mat, më 1566, në familjen e dëgjuar dhe të vjetër të Budëve. Mësimet e para dhe formimin e tij intelektual e mori në vend, pranë disa ipeshkëvet të ndryshëm, më pas u shkollua në Kolegjin Ilirik të Loretos. Më 1587, në moshën 21 vjeç u caktua meshtar dhe shërbeu si famulltar i thjeshtë për 12 vjet në Kosovë dhe Maqedoni, nën jurisdiksionin kishtar të Arqipeshkvisë së Tivarit, më vonë 17 vjet të tjerë si zëvendës i përgjithshëm i dioqezave të Serbisë.
Në Kosovë ra në kontakt me françeskanët e Bosnies, kontakt që vite më vonë i shërbeu sprovave të tij politike për të mbështetur kryengritje shqiptare ndaj Perandorisë Osmane. Ra në kontakt me domenikanin dhe hospitalierin Franjo Antun Brtučević, si dhe me kryengritësit shqiptarë. Petku fetar i tij nuk ishte gjë tjetër përpos një mbuloje për synimet politike që kishte ndaj gjendjes gjeopolitike të viseve shqiptare. Në një letër të shkruar në shqip ai ankohet për varfërinë dhe mungesën e dijeve të popullit dhe shpreh keqardhjen e tij që këtu nuk ekzistojnë shkolla shqipe. Më pas vendeste në Romë.
Më 1616 shkoi në Romë, ku qëndroi deri më 1621. Atje u mor me organizmimin e kryengritjeve kundërosmane dhe me shtypjen e disa librave shqip. Në vitin 1618 botoi veprën e tij të parë “Doktrina e Kërshtenë”, një përkthim në gjuhën shqipe i katekizmit nga Roberto Bellarmino, botuar në Romë më 1618. Gjatë viteve 1616-1622 bëri disa udhëtime në Itali, kryesisht për qëllime atdhetare si dhe për të botuar veprat e tij. Kthehet përsëri në Shqipëri ku emërohet peshkop i Sapës dhe i Sardës. Ai këmbëngulte që ceremonitë fetare të zhvilloheshin në gjuhën shqipe. Pengesë serioze për zhvillimin dhe përparimin e vendit dhe të kulturës kombëtare, përveç pushtuesit osman, Budi, shikonte edhe klerikët e huaj, që shërbenin në famullitë shqiptare. Këta, duke shpifur e duke përçmuar vlerat kombëtare të popullit tonë, cenonin sedrën e shqiptarëve, mundoheshin t’i përçanin ata dhe të dëmtonin përpjekjet e tyre për çlirim. Në këto rrethana, Budit iu desh të luftonte në disa fronte: edhe kundër pushtimit të huaj, edhe kundër Vatikanit e të dërguarve të tij në Shqipëri. Prandaj më 1622 organizoi një mbledhje të të gjithë klerikëve shqiptarë të zonës së Shkodrës, Zadrimës, e Lezhës dhe i bëri të betoheshin e të nënshkruanin një vendim se nuk do të pranonin kurrë klerikë të huaj. Në dhjetor 1622 mbytet duke kaluar lumin Drin.
2.
PJETËR BUDI SIPAS AUTORËVE BULLGARË
Петър Злойутрич (Буди), наричан още Солинат заради родното си място, е роден през 1565 г. в град Соли (Тузла) в Босна.
През 1595 г., отива лично в Рим, за да разкрие условията за разпостраняване на католицизма на Балканите. През същата година в качеството си на апостолически визитатор, заедно с няколко босненски францисканци се установява в Северозападна България и разгръща активна дейност сред католическото население в Чипровския край.
Петър Солинат бива назначен за софийски епископ през 1601 г. от папа Климент VІІІ по искане на чипровчани. За център на своята епископия, той избира Чипровец. Повече от две десетилетия (1600—1623 г.), Солинат посвещава на католическата църква в България. Изгражда църкви и манастири, открива училища.
Петър Солинат направил много не само за засилването на католическото разпространение в България. Поставя началото на покръстването на павликяните, които живеят между Стара планина и река Дунав и около Пловдив. Най-изтъкнатите български католически дейци и духовници, родени през първото десетилетие на XVII в., получили образованието си в Италия благодарение на неговото застъпничество. Основател е на Чипровския манастир и първото католическо училище в Чипровци. Подпомага своите ученици местните Петър Богдан Бакшев и Илия Маринов да получат образование в Рим.
Умира на 4 април 1623 г. в Босна.
3.
PJETËR BUDI SIPAS DISA AUTORËVE KROATË DHE BOSHNJAKË
Petar Zlojutrić – Soljanin (Tuzla, 1565. – Gradovrh, 4. travnja 1623.), provincijal franjevačke provincije Bosna Srebrena (1589. – 1592.), biskup biskupije Sardica (sofijska biskupija) te i upravitelj dijela Bosne. Ne treba ga se miješati s Petrom Soljaninom, tuzlanskim franjevcem i mučenikom. Spomendan mu je 9. listopada.
U Bugarsku sa sobom dovodi bosanske franjevce koji otvaraju nove samostane i župe. Njihovim radom 1622. uspostavlja se zasebna franjevačka kustodija neovisna o franjevačkoj provinciji Bosna Srebrena. 10. rujna 1601. godine imenovan je za biskupa Sardice (Sredec, Sofija) i posvećen 1602. godine. Petar Zlojutrić je tako postao prvi katolički biskup u Bugarskoj.
Nekrologij sutješkog samostana pod datumom 9. listopada 1624. donosi sljedeće izvješće: “Gradovrh u Bosni, presvijetli gospodin fra Petar iz Soli, isluženi bosanski redodržavnik i biskup sofijski u Bugarskoj, povrativši se iz Rima, u svoju domovinu blaženo usnu. Goruće svijeće, koje su mu se na grobu viđale, i svjetlost tijela njegova svjedoče njegovu svetost”. Fra Petar je bio provincijal provincije Bosne Srebrene 1590. – 1593. Nakon toga zaželi kao misionar djelovati izvan Bosne. Dobivši dopuštenje od svoga poglavara odlazi u Bugarsku s još nekoliko subraće. Djelovao je u rijetkima oazama katolika u Bugarskoj, ali i među pavlićanima (sekta slična bogumilima, katarima) na njihovu obraćenju kojih se velik broj obratio na katoličanstvo. Broj se toliko katolika povećao da je trebalo osnovati biskupiju. O tom izvješćuje Sv. Stolicu i biva imenovan sofijskim biskupom sa sjedištem u franjevačkom samostanu u Čiprovcu, kojega je s braćom i sam izgradio. Tu osniva i školu poučavajući narod osobito u vjeri, rješavajući svakodnevne njihove probleme, ali i djelujući i dalje misionarski. U svom radu je nailazio na različite teškoće, ometanja, zabrane propovijedanja. Sv. Stolica na osnovi rezultata njegova apostolskog rada uzdiže ga na čast nadbiskupa, proširujući njegovu jurisdikciju na turski dio Ugarske i na smederevsku biskupiju. Nakon dužeg rada kao nadbiskup, osjetivši se iznemoglim fizički i u podmakloj sta-račkoj dobi, odlazi u Rim, zahvaljuje se na nadbiskupskoj službi i vraća se u domovinu.
Na povratku iz Rima u Bugarsku umire u gradovrškom samostanu 1623. godine.
4.
PJETËR BUDI SIPAS AUTORËVE SERBË
Петар Солинат (Petar Solinat; 1565-1623) био је Србин из Тузле. Први католички бискуп Бугарске поставио је темеље такозване католичке пропаганде у бугарским земљама
* * *
SHTOJCË NË LIDHJE ME TEMËN
Ja çfarë shkruajnë disa autorë shovinistë sllavë nga Maqedonia Veriore për Pjetër Bogdanin dhe për shqiptarët:
“За времето во кое овој филозоф и историчар творел и пишувал на италијански јазик, во Албанската книжевност не постојат други имиња. Дека Петар Богдани е Македонец е строго чувана тајна, а неговите дела се преведувани на албански и други јазици со одбегнување или искривување на висинското потекло на овој голем филозоф.
Пјетер Богдани е единствен писател и филозоф во тоа време за просторите на денешна Албанија, а според аналитичарите е жив доказ за вештачки создаваната нација на Албанија, кои немаат потекло нити било каква врска со илирите и средниот век. Самите историчари потврдуваат дека Албанците се планинци кои го избркале македонското население и формираа држава, тоа се дојдени племиња кои од турската империја, со потекло од гегите.
Пјетер Богдани на книгата која е сочувана до денес и се држи како стого доверлива тајна, печатена во 17 век, е потпишан како Pjeter Bogdani – Macedone или во превод Петар Богдани- Македонец. Делата пишувани од Богдани се капитални дела од особено значење за Албанската книжевност, а се до овој момент не се споменува дека е Македонец.
Петар Богдани неговите дела ги пишува на Италијански јазик, а дел на насловите и имињата ги пишува на кирилица.” (Portali Makedonska Nacija etj.)
Përkthimi në gjuhën shqipe:
“Në letërsinë shqipe nuk ka emra të tjerë për kohën kur ky filozof dhe historian shkruante në gjuhën italiane. Se Pjetër Bogdani është maqedonas është një sekret i ruajtur rreptësisht dhe veprat e tij janë përkthyer në shqip dhe gjuhë të tjera duke shmangur apo shtrembëruar origjinën e këtij filozofi të madh.
Pjetër Bogdani është i vetmi shkrimtar dhe filozof në atë kohë në territorin e Shqipërisë së sotme dhe sipas analistëve është një dëshmi e gjallë e kombit shqiptar të krijuar në mënyrë artificiale, që nuk kanë asnjë origjinë dhe asnjë lidhje me ilirët dhe Mesjetën. Vetë historianët konfirmojnë se shqiptarët janë malokë që e përzunë popullsinë maqedonase dhe krijuan shtetin e tyre, ata janë fise të sjellë nga Perandoria osmane, të cilët janë origjinë nga gegët.
Pjeter Bogdani në librin që është ruajtur deri më sot dhe që mbahet si sekret, i shtypur në shekullin e 17-të, është nënshkruar si Pjeter Bogdani – maqedonas ose në përkthim, Petar Bogdani – Maqedonas. Veprat e shkruara nga Bogdani janë vepra kapitale të një rëndësie të veçantë për letërsinë shqipe dhe deri në këtë moment nuk përmendet se ai është maqedonas.
Petar Bogdani i shkruan veprat e tij në italisht, ndërsa disa nga titujt dhe emrat i shkruan në alfabetin cirilik.”
(13 prill 2022)
/ nga arkivi i diplomacisë.dk/