Shkruan: Prof.Dr.Abdulla Mehmeti
(Ende nuk është sqaruar përfundimisht nga studiuesit, nëse bëhet fjalë për Murin Kinez apo për Murin legjendar të Lekës së Madh, në Portat e Kaukazit, lidhur me emrin e Dhylkarnejnit, ndërtuesit të tij, siç përmendet në suren El-Kehf (Shpella), nga ajeti 83 deri në 101, në Kur’an)
Emërtimet e lashta të Portave të Kaukazit të Madh, murit legjendar të ndërtuar nga Leka i Madh, apo ndonjë sunduesi tjetër në periudhat e mëhershme, kalaja e njohur e qytetit të Dervendit në brigjet e Detit Kaspik, të ndërtuara për pengimin e depërtimit të fiseve barbare nga veriu i stepave aziatike në vendet në jug të Kaukazit, përbëjnë një histori që i impresionon edhe sot studiuesit e shumtë, nga arkitektura e saj, legjendat e thurura ndër shekuj, të cilat veç tjerash flasin qartë sipas emrave të tyre të shpjeguar në gjuhën shqipe, me të cilat këto kryevepra të lashtësisë dëshmojnë për praninë e hershme të fiseve pellazge-ilire në ato hapësira, rreth masivit malor të Kaukazit të Madh, mes Detit të Zi dhe Detit Kaspik.
Këto nuk janë pretendime tona, as romantike dhe as nacionaliste, përkundrazi janë dëshmi të qarta për praninë e fiseve pellazge-ilire, nëse kihet parasysh se emrat e shumë rajoneve, qyteteve, lumenjve, kalave, fushave, dhe sidomos tempujve fetarë nga më të lashtët në ato vende, flasin qartë në favor të kësaj teze.
Me këtë rast nuk do të ndalemi në shpjegimin e prejardhjes së këtyre emrave, sepse ata flasin vetë, si emri i qytetit Dervend (Derë + Vend, nga del-vend), emri i kalasë së ndërtuar në shekullin 6-të të e.s. në gërmadhat e kështjellës së lashtë me këtë emër, Narun, ndoshta nga fjala shqipe “na ruan, na mbron”, apo si derivat e ndonjë forme më të lashtë e fjalës dritë (nur), që lidhet me kultin ilir të Diellit. Për këtë nuk janë të paktë edhe studiuesit e mëhershëm që e kanë lidhur emrin e kësaj kalaje me emrin “Kështjella e diellit, e dritës”, sigurisht e hasur në ndonjë burim të lashtë apo nga tradita e lashtë gojore e banorëve vendës.
Kalaja më e vjetër në territorin e sotëm të Federatës Ruse është kështjella antike me emrin “Naryn Kala”, e cila ndodhet në qytetin Derbent në Republikën e Dagestanit, në brigjet e Detit Kaspik, në veri të kufirit me Azerbajxhanin. Ky është qyteti më jugor i Rusisë dhe qyteti i dytë më i madh në Dagestan.
Derbenti mund të pretendojë titullin e qytetit më të vjetër në Rusi, i cili për herë të parë përmendet në dokumente dhe burime historike që në shekullin e 8-të para erës sonë. Për shkak të vendndodhjes së tij strategjike, qyteti e ka ndryshuar pamjen disa herë gjatë historisë, veçanërisht gjatë mbretërive Persiane, Arabe, Mongole etj.
Qyteti bashkë me rajonin u transferuan në Rusi në shekullin e 19-të, sipas traktatit të paqes të Gjulistanit, midis qeverisë së Rusisë dhe asaj të Persisë, në vitin 1813.
Etimologjinë e emrit të qytetit disa studiues e lidhin me fjalën persiane “derbent”, që sipas tyre do të thotë “ndalim në portë” dhe shpesh identifikohet me murin mbrojtës dhe kështjellën, të njohur si Porta legjendare e Lekës së Madh (Aleksandri i Maqedonisë).
Pothuajse të gjithë historianët dhe studiuesit e njohin kompleksin e kalasë së Derbentit si një krijim vërtet unik, ndryshe nga çdo fortifikim tjetër i njohur në atë rajon dhe më gjerë. Pjesa kryesore e sistemit të fortifikimit, kështjella Naryn Kala, në njërin nga opsionet e përkthimit quhet edhe si “Kështjella diellore”, e cila u ndërtua në një kodër të lartë të kreshtës Shalgan, në shekullin e 6-të të e.s.
Ka disa vende në muret jugore dhe veriore të qytetit, nga të cilat portat e murit jugor, Orta kala (Porta e mesme) konsiderohen më interesantet për nga arkitektura. Për shumë shekuj, muret, kullat dhe portat e kalasë u riparuan vazhdimisht. Detajet arkitekturore në rindërtimin e mureve dhe kullave të sipërme pasqyrojnë periudha të ndryshme të arkitekturës dhe artit të ndërtimit.
Një përshkrim i Kalasë Narun në Derbent e bën vështirë të imagjinohet struktura e fuqishme e ndërtimit të saj. Muret me trashësi mbi tre metra që e rrethojnë një sipërfaqe prej 4,5 hektarësh, që përbëhen nga dy rreshta blloqesh prej guri të punuar mirë, të mbushura me gurë të thyer dhe llaç gëlqereje. Ata kanë të njëjtën strukturë me muret paralele të qytetit. Pjesa veriore e mureve janë ndërtuar më herët, kurse ajo jugore më vonë. Të dy muret kanë kulla të shumta. Pasi ata shkojnë deri thellë në det, duke mos lejuar që qyteti të anashkalohej në ujë të cekët dhe duke krijuar një port të përshtatshëm dhe të mbrojtur mirë.
Monumentet antike më interesante ndodhen në pjesën veriperëndimore të Naryn Kalasë. Kjo është një strukturë nëntokësore me qemerë dhe tavane në formë kryqi dhe një hapësirë shpellore e gdhendur në shkëmb. Një studim i kujdesshëm i lejoi arkeologët të vërtetonin se përpara tyre ishte një kishë e krishterë me kube të kryqëzuar, e ndërtuar në tokë në shekullin e pestë, dhe më pas e futur nën shtresa të fuqishme kulturore mijëravjeçare. Shumica e historianëve pohojnë se deri në shekullin e 6-të Derbenti ishte qendra e krishterimit e Kaukazit.
Kalaja Narun është një kështjellë e lashtë e vendosur në një kodër. Qyteti e ka origjinën pikërisht nga kështjella e Naryn Kalasë. Kalaja magjeps edhe sot vizitorët me bukurinë përrallore të saj. Muret e kalasë mund të quhen Muri i Madh Kaukazian , gjatësia e të cilëve arrin deri 42 kilometra. Kalaja ndodhet në qendër të këtyre strukturave të fuqishme mbrojtëse, duke bllokuar kështu kalimin midis kreshtës Kaukaziane dhe Detit Kaspik, e vetmja rrugë e përshtatshme nga stepat e Evropës Juglindore në Lindjen e Mesme.
Kalaja në Portat e Kaspikut u ndërtua në fillim të shekullit të 6-të, kur Derbenti u përkiste ende Persianëve. Themeluesi i Naryn Kala konsiderohet të jetë Shahu i dinastisë Sasanide, Khosrov Anushirvani i Parë, i cili mbretëroi në vitet e fundit të jetës së babait të tij. Emri i kalasë shpesh përkthehet si “Kështjella e Diellit”, por ka edhe versione të tjera, duke përfshirë ato romantike: Naryn mund të thotë “i butë”, “e bukur”, ky është emri i vajzës së gruas së dashur të Shahut persian etj.
Naryn Kalaja është një kryevepër mbresëlënëse e arkitekturës së fortifikatave, e cila nuk është përkeqësuar edhe pas rindërtimeve të shumta. Harqet lançe, kolonat e gdhendura, kullat e rrumbullakëta dhe muret e bëra me blloqe guri nuk janë rrënuar për disa shekuj dhe ende mbretërojnë mbi pamjet e qytetit. Muret dhe kullat janë ruajtur pothuajse plotësisht, si dhe portat kryesore në anën lindore dhe perëndimore, të njohura edhe si “porta sekrete”.
Këto porta sekrete quhen edhe “portat e turpit” – nga udhëheqësi mund të largohet fshehurazi nga kalaja përmes tyre, duke i shpëtuar armiqve për t’u larguar në male. Këtu janë ruajtur edhe ndërtesa nga epoka të ndryshme: një katedrale unike me kupolë kryq të shekullit të gjashtë, mbetjet e një sistemi furnizimi me ujë (i cili ka një rëndësi të madhe për kalanë), rrënojat e pallatit të Kanit të shekullit të 18-të, banjat e shekujve 16-17, zyra e Kanit e shekullit të 18-të, që më vonë u shndërrua në pallat të prijësve dhe komandantëve të qytetit.