________
Paraqitur në Kongresin e I-rë të Historisë, Gjuhes dhe Letersisë!!
Me temë: « Fillo të bësh kombin të pavdekshem ! Mbro gjuhen dhe historinë ! Bashkimi bën fuqinë! ( M. R.SH.)
Durrës 4-5 Prillë 2025
Pallati i Kultures
________
ABSTRAKT: Ky studim ofron një analizë të thelluar dhe të ndërdisiplinore mbi prejardhjen e emrave “Dardani” dhe “Kosovë”, të cilët përfaqësojnë jo vetëm toponime të rëndësishme historike dhe gjeografike të hapësirës shqiptare, por edhe elementë kyç në diskutimet rreth autoktonisë dhe identitetit historik të shqiptarëve. Duke ndërthurur dëshmi nga burimet antike, analizat filologjike, dëshmitë arkeologjike dhe dokumentet osmane, si dhe interpretimet e studiuesve bashkëkohorë shqiptarë dhe të huaj, ky punim argumenton se të dy emrat kanë një origjinë të lashtë iliro-shqiptare, e cila është ruajtur përmes shekujve përkundër ndikimeve të mëvonshme sllave dhe osmane.
*****
I). ORIGJINA E EMRIT «DARDANI»!
A). Pak nga traditat Mitologjike dhe Historike !
Emri “Dardani” është ndër toponimet më të hershme të Ballkanit që ruan një vazhdimësi etnike dhe historike në truallin shqiptar. Sipas Homerit në Iliada (Lib. XX, v. 215)[1], Dardanët ishin aleatë të trojanëve dhe pasardhës të Dardanosit, birit të Zeusit dhe Elektras. Ky linjëzim mitik përforcohet nga Virgjili në Eneida (Lib. I, v. 379)[2], ku përdoret termi “Dardanidae” për të përshkruar origjinën e lavdishme të trojanëve.
Emri i toponimit të Dardaneleve në Azi të Vogël e vërteton plotësisht këtë mit, si dhe poemën e Homerit, duke ndërlidhur prejardhjen e trojanëve me Dardanët dhe Enea Dardanidin, princin e mbijetuar të Luftës së Trojës. Para se të zbarkonte në Lazio të Italisë, ai u ndal për disa ditë në Butrint, në Epir, ku takoi Helenin, të birin e Priamit (mbretit të Trojës) dhe Andromakën (të venë e Hektorit, princit kryesor dhe kryekomandantit të Trojës, të vrarë në luftë) – një ngjarje e përmendur nga Virgjili në Eneida (Lib. I, v. 379)[2].
Kjo tregon se trojanët (Yliasit), si pasardhës të Dardanëve, nuk u shuan, por u bënë themelues qytetesh të rëndësishme pas luftës, duke përfshirë Butrintin në Epir, Laviniumin (për nder të princeshës Lavinia, e bija e mbretit Latin, me të cilën u martua Enea) në Lazio dhe Alba Longa. Pasardhësit e Enea Dardanidit themeluan më pas Romën, gjatë pjesës së dytë të shekullit të VIII p.e.s., dhe më vonë, ata ndikuan në themelimin e shumë qyteteve në Europë, madje deri në Britani.
Pra, raca dardane mbijetoi në rajonet autoktone dhe u shfaq në historinë e shkruar si Dardanë dhe Dardania, një mbretëri e fuqishme krahas mbretërisë ilire. Dardanët dhe Ilirët ishin i njëjti popull me rrënjë të lashta të përbashkëta etnike dhe kulturore, ashtu siç janë Kosova me Shqipërinë sot: një popull shqiptar me gjuhë, histori, tradita dhe kulturë të njëjtë, autokton në rajonet e tyre prej mijëra vitesh!
Autorët e antikitetit si Straboni (Geographica, VII.5.6)[3], Ptolemeu (Geographia, III.9.2)[4] dhe Dio Cassius e lokalizojnë Dardaninë në Ballkanin Qendror, në hapësirën që sot përfshin Kosovën, Maqedoninë e Veriut dhe pjesë të Shqipërisë Veriore.
Ajo që verehet është fakti se rreth emrit dardanë dhe Dardani autoret e ndrysham në pergjithësi pajtohen dhe nuk kanë kundeshtime, dhe ai si një emer i lashtë i permendur së pari nga Homeri ka një vazhdimësi, dhe se rreth etimologjisë së ketij emri ka një pajtim të pergjitheshm te autorve dhe e lidhin me rrenjë te lashte të Ilirishtes dhe Shqipes.
2). Autorët që përkrahin autoktoninë ilire të emrit «Dardani» dhe shpjegimet e tyre etimologjike per emrin!
Johann Georg von Hahn, Albanesische Studien, Jena: Friedrich Mauke, 1854, vol. 1, f. 258). [24]
Von Hahn sugjeron lidhjen etimologjike të emrit Dardania me fjalën shqipe dardhë, një teori që është diskutuar më vonë edhe nga albanologë dhe studiues të tjerë.
Eqrem Çabej e lidh emrin “Dardani” me fjalën shqipe “dardhë”, duke e trajtuar si një toponim frutor autokton (Studime etimologjike në fushë të shqipes, vëll. II, 1982, f. 48-49)[5].
Shaban Demiraj e konsideron “Dardani” si një nga toponimet më të qëndrueshme të traditës iliro-shqiptare (Prejardhja e shqiptarëve në dritën e dëshmive gjuhësore, 2006, f. 113)[6].
Vladimir Orel e vendos këtë rrënjë në kontekstin e rrënjës indo-evropiane der- (Albanian Etymological Dictionary, Brill, 1998, f. 89)[7].
Zef Mirdita e konfirmon Dardaninë si një formacion politik dhe etnik ilir (Studime Dardane, 2001)[9].
Robert Elsie e lidh toponimin me dendronimin “dardhë” (Dendronymica Albanica, 1994, f. 72-74)[10].
Agron Dalipaj e ndan fjalën në “Dar” (ndarje), “Di” (dy), dhe “An” (anë), duke propozuar dy Dardani (Pellazgët, 2020, f. 103-106)[8].
II). ORIGJINA E EMRIT «KOSOVË»!
Emri “Kosovë” është një toponim kompleks, që përfshin elementë etimologjikë, historikë dhe politikë të ndërlikuar.
a.Autorët që përkrahin origjinën sllave të emrit Kosovë!
Radoslav Katičić e lidh emrin me zogun “kos” dhe prapashtesën sllave -ovo (Illyrian Language, Zagreb, 1976, f. 123)[11].
Fatos Tarifa pranon etimologjinë sllave, por e ndan nga identiteti shqiptar.[21]
Elena Kocaqi e konsideron emrin si produkt i politikave pansllaviste (Kosova të quhet Dardani, dhe se gjenden shumë emra të ngjashem në ato rajone. (Bota Sot, 2019)[18].
Fahri Xharra argumenton se “Kosova” është emër sllav, por jo serb, duke e lidhur më shumë me ndikimin bullgar. Ai thekson se termi “Kosovë” shfaqet në burime raguzane dhe osmane vetëm pas shekullit XIV dhe ka ngjashmëri me toponime të tjera bullgare si “Kosovo” apo “Kosevo”. Sipas tij, forma nuk lidhet me sllavët e jugut, por është pjesë e një nomenklature më të gjerë që përfshin ndikime kulturore bullgare në mesjetën e hershme. Ai përmend se përdorimi i emrit filloi të përhapej pas Betejës së Kosovës më 1389, që ndihmoi në institucionalizimin e toponimit si pjesë e mitologjisë politike sllave [22].
b.Autorët që mbështesin autoktoninë ilire-shqiptare të emrit Kosovë !
Sabit Syla argumenton për prejardhje ilire të toponimit, bazuar në toponimi të ngjashme në arealin ilir[12].
Jusuf Buxhovi e sheh emrin si të vonshëm politik dhe përkrah rikthimin e Dardanisë si emër historik (Kosova, Vëll. I-III, 2012)[15].
Eqrem Çabej e analizon rrënjën “kos” në kontekstin e fjalorit të shqipes (Studime gjuhësore, Vol. IV, 1976)[16].
Dr. Qazim Namani, në esenë e tij të vitit 2022, sjell një qasje që mbështetet në toponimin mesjetar “Kassova” pranë lumit Lab. Ky autor e lidh me qytetin mesjetar “Kassova” dhe mohon që -ova të jetë ekskluzivisht sllave dhe e lidh me prapashese latine si Pad-ova , Mant-ova etj me keshtjellat që gjendeshnin në Kosovë duke e quajtur «Qytet i keshtjelleve» Sipas tij, emri është transformuar nga një formë e mëhershme ilire ose dardane dhe më pas përshtatur fonetikisht nga pushtuesit sllavë. Namani kundërshton idenë se prapashtesa “-ova” është sllave ekskluzive, duke sjellë paralele nga toponimet latine, turke dhe bullgare. Ai thekson se forma “Kosovë” përfaqëson një vazhdimësi gjuhësore dhe kulturore vendase.[13]
Agron Dalipaj ofron një nga hipotezat më të avancuara për origjinën autoktone të emrit Kosovë. Ai e lidh atë me një fis të lashtë ilir të quajtur “Kosevo” ose “Kossovoi”, që sipas tij është i dëshmuar në trajta të përafërta në burimet antike ( Straboni, Ptolemeu etj.) Në përputhje me teorinë e tij të embrio-morfemave, rrënja kos përfaqëson një koncept morfemik iliro-shqiptar që lidhet me territorin, gjeografinë dhe fjalorin bujqësor. Ai përdor mjete digjitale, duke përfshirë teknologjinë Metaverse, për të ndërtuar modele topografike dhe gjuhësore që mbështesin autoktoninë e emrit Kosovë. Dalipaj e konsideron rrënjën «kos» si produktive vetëm në shqipe, duke theksuar mungesën e zhvillimit të saj në sllavisht. (prezantime në ACAS, Skanderbeg: 2023 dhe fb 2025) [14]
c). Hipoteza serbe-sllave nuk qendron !
Emri Kosovë pretendohet se rrjedh nga fjala sllave “kos” (mëllenjë, dhe në disa raste jepet gabimisht edhe si korb) dhe “ovo”, që do të thotë “vendi i… mëllenjave”, dhe në rastin konkret “Kosovo Polje”, ku “polje” do të thotë “fushë”, duke u lidhur me betejën e vitit 1389 (si “vendi i fushës së mëllenjave” ose “Fusha e mëllenjave”, ose në disa raste “Fusha e korbave”, e preferuar nga mitologët).
Por, në fakt, në serbisht korbi quhet “gavran” (гавран), ndërsa fjala “kos” në serbisht nuk do të thotë korb, por mëllenjë (Turdus merula), një lloj shpendi i zi që ushqehet ndryshe nga korbi ngjashëm në ngjyrë dhe pamje me korbin, por më i vogël.
Kjo tregon se hipoteza sllave për Kosovën, në disa raste mitologjike që e përshkruajnë fushën e Kosovës si “Fusha e Korbave” që shqyenin kufomat, është e pasaktë, pasi fjala e duhur për korb në serbisht është “gavran”, jo “kos”.
Kjo përforcon më tej argumentin se emri Kosovë nuk mund të vijë nga një lidhje me betejën e vitit 1389 dhe zogjtë (korbët) që ushqeheshin me trupat e të rënëve. Fjala “kos”, edhe pse përkon me mëllenjën në dukje, nuk është e përshtatshme për këtë interpretim, pasi mëllenja nuk ushqehet me kufoma si korbi. Ky konstrukt mitologjik duket si një përpjekje për të justifikuar betejën e përgjakshme duke e shndërruar në një mit të errët dhe simbolik.
ç). Përdorimi i toponimit “Kosovë” në vende të tjera dhe teza serbe mbi origjinën e emrit!
Toponimi “Kosovë” nuk është i kufizuar vetëm në territorin e sotëm të Kosovës, por haset edhe në rajone të tjera të Ballkanit dhe Europës Qendrore. Në Çeki, ekziston vendbanimi Kosova Hora, ndërsa në Poloni gjendet qyteti Kossow afër Haliqit. Gjithashtu, në Bosnjë dhe Dalmaci ekzistojnë fusha dhe vendbanime me të njëjtin emër. Kjo tregon se ky toponim nuk është unik për Kosovën dhe se mund të ketë origjinë më të vjetër sesa e pretendon teza serbe.
d/1). Studimi i rrënjës “kos/kas/cos” në gjuhët indo-evropiane dhe bujqësia!
Një element thelbësor i analizës etimologjike është rrënja kos- në lidhje me jetesën bujqësore. Në shqip, fjala “kosë” përfaqëson mjetin bujqësor të prerjes së barit dhe lidhet ngushtë me fushat dhe kullotat. Fjalët si “kos”, “kosit”, “kositje”, “kosar”, “kosh” etj., por shpipja perdor edhe një fjalë që emeton qumeshun e fermentuar që mpikset në një nënprodukt që quhet «Kos» që ky term ështe i lidhrur me blektorinë dhe vete kjo e lishur dhe me kositjen dhe vendet me barë kullotat dhe keto janë dëshmi e produktivitetit të kësaj rrenjë në gjuhën shqipe. Ato mbajnë kuptime që përfshijnë prerje, pastrim bari, mjet pune, por edhe vendbanime me karakter rural.
Sipas Julius Pokorny (Indogermanisches etymologisches Wörterbuch, 1959)[20], rrënja proto-indoevropiane *kes-/*kos- nënkupton prerjen, kasitjen dhe lidhjen me fushën. Kjo rrënjë është e pranishme edhe në sanskritisht (kas- = “prej”), në avestisht dhe baltikisht, por zhvillohet gjerësisht vetëm në shqipen moderne.
d/2). Rrënja “KOS” dhe lidhja e saj me bujqësinë -“Kosa” si mjet korrës i barit!
Ka studiues të tjerë që në trajtimin e etimologjisë së emrit Kosovë, një teori e rëndësishme që duhet shqyrtuar është lidhja e rrënjës “KOS” me bujqësinë dhe përdorimin e “koses” si mjet korrës i barit. Në shumë gjuhë indo-evropiane, fjala “kosë” ose variante të saj janë të lidhura me prerjen e bimëve, veçanërisht të barit dhe drithërave.
Në shqip, fjala “kosë” lidhet me “kositjen”, një veprim i rëndësishëm bujqësor, që përfshin korrjen e barit për bagëtinë ose për prodhim bujqësor. “Kosa” është një mjet tradicional i përdorur për këtë qëllim, i cili ka ekzistuar prej kohësh në të gjitha kulturat agro-pastorale të Ballkanit dhe Europës.
d/3). Disa argumente që mbështesin këtë hipotezë !
Toka pjellore e Kosovës-Historikisht, Kosova ka qenë një rajon me fusha të begata, të përshtatshme për bujqësi dhe blegtori. Për këtë arsye, emërtimi mund të jetë i lidhur me procesin e kositjes dhe fushat me bar të bollshëm.
Paralele me toponime të tjera – Në shumë gjuhë indo-evropiane, toponime me rrënjën “kos” dhe fjala kosë që lidhen me bujqësinë dhe tokën pjellore. Për shembull, në disa vende ballkanike ekzistojnë fshatra dhe fusha me emërtime të ngjashme.
Origjina para-sllave – Ndërsa disa studiues sugjerojnë se fjala “Kosovë” mund të vijë nga fjala sllave “kos” (mëllenjë), kjo teori është shumë e paqendryshme dhe shumë e diskutueshme, sepse emrat me rrënjën “KOS” gjenden edhe në gjuhët e lashta ilire dhe trakase, duke qenë të lidhura më shumë me bujqësinë dhe aktivitetet agro-pastorale sesa me ornitologjinë.
Lidhja me ekonominë tradicionale – Në periudhën antike dhe mesjetare, rajoni i Kosovës ishte një qendër e rëndësishme agrare, me ekonomi të bazuar në bujqësi dhe blegtori. Termi “kos” mund të jetë përdorur për të treguar fusha të gjera të kositura, të përdorura për ushqimin e kafshëve ose për bujqësinë.
Duke u bazuar në këto elemente, mund të argumentohet se emri Kosovë ka më shumë gjasa të lidhet me bujqësinë dhe aktivitetin e kositjes së fushave, sesa me një etimologji të supozuar sllave. Kjo përforcon idenë se toponimi është pjesë e një tradite më të vjetër agro-pastorale, me rrënjë në gjuhët ilire dhe të popullsisë autoktone të rajonit.
d/4). Analizat fonetike gjuhësore e rrenjes «kos» në gjuhet sllave dhe gjuhet I-E ku verehet perdorimi i termave bujqesor!
Në gjuhët sllave, fjala “kos” ka një përdorim shumë më të kufizuar – zakonisht përshkruan një zog të zi mellenjë (Turdus merula) dhe nuk është produktive në fjalë të tjera. Kjo tregon për një diferencë funksionale dhe historike midis përdorimit të rrënjës në shqip dhe në sllavisht.
d/5). Analiza statistikore :
Gjuha Numri i fjalëve Përqindja Fusha semantike kryesore
Shqip 39 75% Bujqësi, topografi, vegla pune
Gjuhët sllave 5 10% Zog/mëllenjë, toponimi
Sanskritishtja 4 7% Kasitje, prerje
Baltikishtja 2 5% Bar, pyll
Gjuhët iranike 2 3% Kositje, prerje
Në gjuhen shqipe 75% e fjaleve perdoren në termat bujqësore, po kështu dhe sanscritishtja ,gjuha balte dhe iranike e perdor për terma bujqesësore, ndërsa vetem gjuhet sllave emrojnë zogun mullenjë dhe toponimin «fushë e mullenjave». Kështu i bije që 80 % e gjuhëve më lart përdorin terma bujqesor dhe vetem 20% /(sllavet) perdorin terma të tillë krejt të ndryshem nga gjuhet I-E, dhe kjo gjë e bën shumë të pabazë një përdorimin e një termi të tillë…!
Ndërsa më poshtë kemi intensitetin e fjaleve në gjuhet e ndryshme I-E., që krijohen me rrënjen «kos/koc» dhe që vetem serbishtja dhe sanscritishtja e kane 4,3% të tjerat e kane më të ulët ndërsa shqipja ka në perdorim të saj 83% në krijimin e fjalëve.
Pra kjo flet për një rrenjë të lashtë autoktone që ishte në gadishullin Ilirik (Ballkan sot) dhe kishte të bënte me emrin «Kosë» dhe me terma bujqësor topografinë dhe blektorinë që duhet t’a kenë gjetur sllavet dhe e sllavizuan duke i venë prapashesen “ovò” që merr kuptim «vend i…. mellenjave» duke e quajtur pasaj «Kosova Polje (Polje = Fushe) » dhe emrin e «vendit i fushes së mellënjave» ose shkurt “Fusha e Mellënjave”.
Grafiku paraqet shpërndarjen e fjalëve që përmbajnë ose derivohen nga rrënja “KOS” (nga proto-indo-evropianishtja *kes- = “të presësh, të ndash”) në 44 gjuhë indo-evropiane, përfshirë edhe shqipen.
• Numri total i fjalëve të përfshira në analizë: 164
• Shqipja kontribuon me 120 fjalë, që përbëjnë 73.1% të totalit
• Gjuhët e tjera IE së bashku kontribuojnë me 44 fjalë, përfshirë gjuhë nga të gjitha degët: satem, centum, indo-ariane, iranike, balto-sllave, romane, keltike, gjermanike, armene, etj.
d/6). Analizë e rrënjës “KOS” në gjuhët indo-evropiane: vëzhgim specifik për çdo gjuhë kryesore!
1. Shqipja është gjuha me përdorimin më të gjerë të rrënjës KOS, me mbi 120 fjalë të dokumentuara në fushat e bujqësisë, blektorisë, toponimisë dhe frazeologjisë. Fjalë si kosë, kosit, kosar, kositje, kosisht, kosbardhë e shumë të tjera përfaqësojnë një zhvillim leksikor të jashtëzakonshëm. Shqipja ruan edhe toponime me rrënjën “kos” si Kosovë, Kosinë, Kosmaç etj. Èshtë gjuha me trashëgiminë më të madhe për këtë rrënjë.
2. Latinisht (5 fjalë, 2.53%)
Rrënja caes-/castr- lidhet me caedere (të presësh), castrum (kamp ushtarak), castus (i pastër), castigare (të ndëshkosh). Përdorimi është semantikisht i afër, por i kufizuar në kontekste ushtarake, morale dhe urbane.
3. Greqisht e lashtë (3 fjalë, 1.52%)
Fjala koptō (κόπτω) do të thotë “të presësh”. Fjalë si kastro (kështjellë), ndonëse të lidhura me latinishten, shfaqin praninë e konceptit të ndarjes dhe strukturimit. Megjithatë, nuk është aq produktive sa në shqip.
4. Sanskritisht (2 fjalë, 1.01%)
Kaśati dhe kaś do të thonë “të shkulësh”, “të ndash”, duke ruajtur rrënjën PIE kes-. Këtu ka trashëgimi etimologjike, por jo zhvillim leksikor modern.
5. Avestikisht (1 fjalë, 0.51%)
Rrënja kas- për “të presësh” ekziston si reflektim i rrënjës PIE, por nuk zhvillohet në sistem leksikor të gjerë.
6. Persisht (1 fjalë, 0.51%)
Fjala koshtan (të vrasësh) rrjedh nga rrënja kes-. Përdoret në kuptimin e prerjes së jetës, por nuk është më tej e zhvilluar.
7. Hindi (1 fjalë, 0.51%)
Kaatna do të thotë “të presësh”. Lidhje e drejtpërdrejtë me rrënjën PIE, por fjalët e tjera janë të pakta.
8. Bengalisht (1 fjalë, 0.51%)
Kāta do të thotë “prerje”. Njejtë si hindi, trashëgimi e rrënjës PIE por pa rrjet fjalësh të lidhura.
9. Urdu (1 fjalë, 0.51%)
kaatna = të presësh. Ngjashëm me hindin, kuptimi ruhet, por nuk ka degëzim leksikor.
10. Panjabi (1 fjalë, 0.51%)
kaṭaṇā = të presësh. Vjen nga e njëjta rrënjë me gjuhët indo-ariane
dh). Vëzhgime dhe interpretime
e/1. Shqipja si gjuhë me përdorimin më të pasur të rrënjës “KOS”
Shqipja ka produktivitete më të larta leksikore sesa çdo gjuhë tjetër IE për këtë rrënjë. Përdorimet në shqip shtrihen në:Bujqësi (kosë, kosit, kosar, kosishtar…)Blektori dhe produkte ushqimore (kos) Toponime (Kosovë, Kosinë, Kosmaç…) Tradita, frazeologji, forma poetike dhe krahinore
dh/2. Gjuhët e tjera IE: prani e rrënjës “KOS” me funksione të kufizuara
Në gjuhët sllave (serbisht, rusisht, bullgarisht), fjala kos zakonisht nënkupton “mëllenjë”, ndërsa folja kositi do të thotë “të kositësh”. Këto përdorime janë të kufizuara semantikisht dhe fjalformuese.
Në gjuhët romane (latinisht, frëngjisht, italisht, spanjisht), rrënja e ngjashme cas-/cast- lidhet me prerjen dhe ndarjen (p.sh. castrum, castus, castigare), por përdoret më shumë në fusha ushtarake, morale apo urbane.
Në gjuhët indo-ariane dhe iranike (sanskritisht, hindi, persisht, avestisht), rrënja kas-/kaś- përdoret për “të prerë”, “të ndash”, “të shkulësh”, duke dëshmuar trashëgimi të drejtpërdrejtë nga PIE, por me më pak zhvillim leksikor modern.
Gjuhë si lituanishtja dhe letonishtja ruajnë forma të rralla bujqësore (p.sh. kàsti = të prashitësh), por jo prodhim fjalor të gjerë.
dh/3. Gjuhë IE me përfaqësim minimal ose formë të dobët të rrënjës
Gjermanishtja, anglishtja dhe gjuhët keltike e kanë humbur rrënjën kes- ose e kanë zëvendësuar me rrënjë të tjera (p.sh. skei- = to cut në anglisht).
Në këto gjuhë, kuptimi i prerjes është ruajtur, por rrënja specifike “kos/kas” nuk është produktive.
dh/4. Përfundimet Kryesore
1. Shqipja mbizotëron në përdorimin dhe zhvillimin e rrënjës KOS në mënyrë të jashtëzakonshme, me 120 fjalë, ose 73.1% të të gjitha fjalëve të përfshira në analizë.
2. Gjuhët sllave kanë prani të moderuar të rrënjës, por në kontekste të kufizuara (bujqësore dhe zoologjike).
3. Gjuhët indo-iraniane dhe romane ruajnë rrënjën në mënyrë më shumë etimologjike dhe historike, por jo aq produktive në leksikun modern.
4. Rrënja KOS/KES është më aktive, semantikisht e pasur dhe morfologjikisht produktive në gjuhën shqipe, gjë që përforcon karakterin arkaik dhe konservues të shqipes si pasardhëse direkte e një dialekti shumë të lashtë indo-evropian.
5. Grafiku vizual përforcon tezën se shqipja ka ruajtur dhe zhvilluar më shumë se çdo gjuhë tjetër këtë rrënjë, si pjesë e një trashëgimie të vazhdueshme agro-toponomike dhe kulturore.
e. Përmbledhje:
Shqipja mban dominimin absolut me 120 fjalë → rreth 76% e totalit të krahasuar. Gjuhët jo-IE kanë mesatarisht 1–6 fjalë secila, shumica me ngjashmëri fonetike, jo etimologjike. Gjuhët turkike (Turqishtja) shfaqin pak më shumë produktivitet me rrënjë si koş, por nuk kanë lidhje me kuptimin e “prerjes” në IE.
ë. Qëllimi i grafikut
Ky grafik paraqet një krahasim të numrit të fjalëve me rrënjën “KOS” në: Gjuha shqipe (gjuhë indo-evropiane me përdorim të theksuar të rrënjës). 20 gjuhë jo indo-evropiane (turkike, uralike, altajike, sino-tibetiane, afro-aziatike, etj.) Ky krahasim synon të ilustrojë intensitetin leksikor dhe semantik të rrënjës KOS në një gjuhë autoktone të Ballkanit krahasuar me familje të ndryshme gjuhësore globale.
f. Të dhënat në shifra
Gjuha Numri i fjalëve Përqindja (%)
Shqip 120 76.4%
Turqisht 6 3.8%
Koreanisht 3 1.9%
Hungarisht 2 1.3%
Japonisht 2 1.3%
Finlandisht 2 1.3%
Kineze 2 1.3%
Mongolisht 2 1.3%
Baskisht 2 1.3%
Hebraisht 2 1.3%
Gjuhët e tjera (11 gjuhë)
g). Trashëgimia dhe adaptimi i toponimeve ilire!
Disa shembuj:
• Ulpiana → Lipjan
• Scupi → Shkup
• Naissus → Nish
• Thermidava → Prizren (hipotezë)
• Kosinë, Kosmaç, Kosor – mbartin rrënjën kos në Shqipëri. Forma “Kosovo” është adaptim fonetik i mëvonshëm sllav mbi një emër ekzistues me rrënjë ilir.
gj).Hipoteza serbe për rrënjën “kos” = mëllenjë si burim i emrit “Kosovë” nuk qëndron shkencërisht !
Pse? Ja argumentet kryesore që dalin nga studimi ynë:
gj/2. Dominimi absolut i shqipes në përdorimin e rrënjës “KOS”
Shqipja ka 120 fjalë me këtë rrënjë (60.6% e të gjitha fjalëve në gjuhët IE).Ato shtrihen në fusha si bujqësia, blektoria, toponimia, veglat e punës, kultura materiale dhe gjuha e përditshme. Në asnjë gjuhë tjetër rrënja “KOS” nuk është kaq produktive, as në sllavishtet.
gj/2. Në serbisht, “kos” do të thotë vetëm “mëllenjë” (Turdus merula)
Serbishtja nuk ka fjalë të tjera që rrjedhin nga kjo rrënjë për të mbështetur një toponim të tillë bujqësor ose topografik. Serbishtja e ka fjalën “gavran” për korbin, që është zogu që i atribuohet legjendës së Betejës së Kosovës (1389). Prandaj, teza e “Fushës së Korbave” bie poshtë linguistikisht.
gj/3. Emri “Kosovë” shfaqet në dokumente osmane dhe raguzane pas shek. XIV
Për herë të parë si toponim, emri shfaqet në kontekst politik dhe administrativ, jo etnolingvistik. Nuk ka dëshmi më të hershme që emri të jetë përdorur nga sllavët përpara se të hyjnë në këto troje.
gj/4. Toponime të tjera me rrënjën “KOS” ndodhen në territore shqiptare
Kosinë, Kosmaç, Kosor janë toponime të lidhura me fushat, barin, kositjen. Emërtimi mund të jetë vend i fushave për kositje (rrënja iliro-shqiptare), e jo nga një zog. Këto teori gëzojnë përputhje me topografinë, kulturën bujqësore dhe gjuhësinë krahasuese.
III). PËRFUNDIME!
1. Emri “Dardani” ka dëshmi të hershme në burimet antike dhe lidhet me traditën gjuhësore dhe mitologjike të pellasgeve dhe ilirëve.
2. Emri “Kosovë” rrjedh nga rrënja shqipe kos/kas/cos, që lidhet me fushat, barin dhe tokat pjellore – më pas është adaptuar si “Kosovo” nga sllavët.
3. Rrënja kos- është më e zhvilluar dhe më funksionale në gjuhën shqipe sesa në gjuhët sllave.
4. Etimologjia sllave është e vonë dhe më pak e mbështetur nga dëshmitë historike dhe leksikore.
5. Dokumentet osmane si Defteri i Vučiternit e dëshmojnë ekzistencën e toponimit “Kosovë” që në shek. XV.
6. Toponimi “Kosovë” gjendet dhe në rajone të tjera dhe nuk është i kufizuar vetëm në territorin e sotëm të Kosovës, por haset në Ballkan dhe Europën Qendrore: si Çeki, si «Kosova Hora», në Poloni, gjendet qyteti Kossow afër Haliqit, në Bosnjë dhe Dalmaci ekzistojnë fusha dhe vendbanime me të njëjtin emër. Kjo tregon se ky toponim nuk është unik për Kosovën dhe se mund të ketë origjinë më të vjetër sesa e pretendon teza serbe.
7. Përfundimi shkencor: Emri “Kosovë” është shumë më i mundshëm të ketë origjinë iliro-shqiptare dhe bujqësore-toponomike, i lidhur me rrënjën KOS në kuptimin “fushë që kositet”, sesa nga fjala serbe për një zog (kos = mëllenjë), e cila nuk ka mbështetje as etimologjike, as historike, as statistikore.*-*Shenim: Studimi u bë në b/p me IA
8. Rekomandohet dhe propozohet domosdoshmerisht një rikthimin në përdorim i emrit të vjeter historik autokton “Dardani” me qellim për të forcuar trashëgiminë kulturore dhe historike shqiptare, pasi emri Kosovë edhe pse nga disa studiues trajtohet me rrenjë të vjetra parasllave, përseri ka mbetur i pasqarur plotësisht pasi vazhdojnë akoma të mos kemi një pajtim mendimesh midis studiuesve të ndryshem për prejardhejn etimologjike dhe etnike të ketij emri që historiografia serbe, e ka bërë tashme pronë të saj të lidhur me fatin e mitit e fushë betejes së parë të Kosoves të vitit 28 qershor 1389 (sipas kalendarit julian, që përkthehet në 15 qershor sipas kalendarit gregorian të sotëm), në Fushën e Kosovës, afër Prishtinës.
*****
IV). FUSNOTAT !
[1] Homer, Iliada, Lib. XX, v. 215. [2] Virgjili, Aeneida, Lib. I, v. 379. [3] Straboni, Geographica, VII.5.6. [4] Ptolemeu, Geographia, III.9.2. [5] Çabej, Eqrem. Studime etimologjike në fushë të shqipes, vëll. II, Tiranë: ASHSH, 1982, f. 48-49. [6] Demiraj, Shaban. Prejardhja e shqiptarëve në dritën e dëshmive gjuhësore, Toena, 2006, f. 113. [7] Orel, Vladimir. Albanian Etymological Dictionary, Brill, 1998, f. 89. [8] Dalipaj, Agron. Pellazgët: Gjuha dhe qytetërimi i parë evropian, Argeta LMG, 2020, f. 103-106. [9] Mirdita, Zef. Studime Dardane, Libri Universitar, 2001. [10] Elsie, Robert. Dendronymica Albanica, 1994, f. 72-74. [11] Katičić, Radoslav. Illyrian Language, Zagreb, 1976, f. 123. [12] Syla, Sabit. Intervistë për Klan Kosova, 2020. [13] Namani, Qazim. Ese mbi emrin Kosovë, 2022. [14] Dalipaj, Agron. Prezantime studimore në ACAS Skanderbeg, 2023. [15] Buxhovi, Jusuf. Kosova, Vëll. I-III, Botimet Faik Konica, 2012. [16] Çabej, Eqrem. Studime gjuhësore, Vol. IV, Prishtinë: Rilindja, 1976. [17] Čapek, Ivan. Slavic Toponymy and Pre-Slavic Substrate, Slavia Antiqua, 1998. [18] Kocaqi, Elena. Kosova të quhet Dardani, Bota Sot, 2019. [19] Pulaha, Selami. Defterët Osmanë dhe Historia Shqiptare, 1974. [20] Pokorny, Julius. Indogermanisches etymologisches Wörterbuch, 1959. [21] Tarifa, Fatos. “Kosova dhe emri i saj në kontekstin kulturor”, Telegrafi.com, 2021. [22] Xharra, Fahri. “Kosova është emër sllav, por jo serb”, Drini.us, 2023. [23] Pittau, Massimo. Origine e lingua degli Etruschi, Sassari, 1984.(* IA) !
______________
Shenim: Të nderuar lexues! Përfundimet besoj janë të qarta për gjithsecilin. Jeni të lutur, që kushdo që është i interesuar, ta lexoni me vëmendje dhe ta dëgjoni edhe këtë tekst dhe do të keni mundësi të ndiqni edhe video-tekstin të lexuar nga IA…!Ju kërkojmë ndjesë për disa lexime fjalësh, datash apo vitesh që IA ka vështirësi t’i perceptojë IA, por jeni të lutur të lexoni dhe shkrimin pasi i keni të qarta aty
Ju falënderojmë për vëmendjen dhe kohën e kushtuar. Jeni të lutur të mos harroni t’i bëni pëlqim shkrimit dhe videos nese e shikoni të arsyeshme sepse kështu do të rritet mundësia e perhapjes….Ju uroj një ditë të mbarë dhe mirupafshim së shpejti në shkrime dhe emisione të tjera në vazhdim!
_________
Kol MARKU – Itali
4-5 Prill 2025