Shkruan: Prof.Dr.Abdulla Mehmeti
Shpalime
(Emrat e lashtë të vendbanimeve Le(besi), Le(visi), Ma(kri) etj., në krahinën e lashtë Lycia të Azisë së Vogël, të gjithë kanë prejardhje (etimologji) të qartë dhe të pastër në gjuhën shqipe, që nënkupton se aty në lashtësi kanë jetuar banorë vendës pellazgë-ilirë, dardanë, pajonë etj., jo siç pretendojnë disa studiues kinse bëhet fjalë për banorë grekë*, të cilët kanë përbërë një masë të vogël banorësh, kryesisht tregtarë, sikurse edhe hebrenjtë dhe arabët.)
Sqarime, para leximit të këtij shkrimi:
1. Në histori njihet largimi i një pjese të Pajonëve nga Iliriku jugor (Trakia perëndimore), për shkak të shkatërrimeve dhe masakrave nga luftërat me persianët, të cilët u vendosën në pjesën jugperëndimore të Anadollit, gjatë shek. V-IV para erës sonë.
2. Masakrat e përmendura në këto rajone asnjëherë nuk kanë qenë të motivuara nga brenda, mes popullsisë vendëse me besime të ndryshme fetare, as nuk janë kryer vetëm kundër të krishterëve, por edhe kundër besimtarëve islamë, për të cilat mbajnë përgjegjësi Fuqitë e Mëdha të Evropës, që i kanë nxitur, frymëzuar dhe armatosur banorët e krishterë kundër banorëve e besimit islam dhe besimtarët islamë (përmes Perandorisë Osmane) kundër banorëve të krishterë vendës, madje edhe mes fraksioneve për pushtet të të njëjtave besime fetare. Kjo mund të kontatohet shumë lehtë me pretendimet e shfaqura hapur të këtyre shteteve, Fuqive të Mëdha Evropiane, me ndarjen e territorit të Perandorisë Osmane pas rënies së saj, sipas Traktatitit të Sevrës (Serezit) në Francë, më 1920 dhe më vonë përmes kompromisit të arritur me Traktatin e Lozanës, më 1923.
3. Shkenca e ka për detyrë t’i sqarojë këto probleme, se cila ka qenë përkatësia etnike e këtyre popllsive të shkëmbyera mes Turqisë dhe Greqisë. Ende janë gjallë pasardhësit e këtyre banorëve, duhet të bëhen analiza, edhe të ADN-së, që të pushojnë manipulimet me të vërtetën historike.
4. Ne jemi thellësisht të bindur se, në këtë rast bëhet fjalë kryesisht për shkëmbimin e banorëve shqiptarë (me pak përjashtime), të besimeve fetare të ndryshme, të krishterë dhe besimit islam, jo për grekë të Turqisë ose turq të Greqisë.
LEBESI OSE LEVISI I LASHTË – KAYKOY I SOTËM
Kayaköy është një fshat i braktisur në Turqinë jugperëndimore të sotme. Ishte i njohur si Carmylessus (greqishtja e vjetër:
Καρμυλησσός), i njohur edhe me emrin Lebessi, më vonë edhe si Levisi (greqishtja e vjetër: Λεβέσσος) dhe shqiptuar në greqishten moderne si Leivissi (greqisht: Λειβίσσι), i cili shtrihet 8 km në jug të Fethiye në Turqinë jugperëndimore, në krahinën e lashtë Lycia. Nga greqishtja e lashtë emri i qytetit u zhvendos në greqishten Koine në periudhën romake, evoluoi në greqishten bizantine në mesjetë dhe më në fund u bë emri modern në koinenë greke, i përdorur ende nga banorët e qytetit përpara dëbimit të tyre përfundimtar në vitin 1923, në bazë të Traktatit së Lozanës, e cila parashihte shkëmbin e popullsive mes Turqisë dhe Greqisë, kryesisht mbi baza të përkatësisë fetare të banorëve.
Në antikitetin e vonë, banorët e rajonit ishin bërë të krishterë dhe, pas skizmës Lindje-Perëndim me Kishën e Romës në vitin 1054 të erës sonë, ata u quajtën të krishterë ortodoksë grekë*. Këta nënshtetas të krishterë greqishtfolës dhe sundimtarët e tyre osmanë myslimanë turqishtfolës, jetuan në harmoni relative nga fundi i pushtimit të trazuar osman të rajonit në shekullin e 14-të deri në fillim të shekullit të 20-të. Pas Luftës Greko-Turke të viteve 1919-1922, dhe Traktatit të mëpasshëm të Lozanës në 1923, banorët ortodoksë grekë të qytetit u internuan nga Livisi.
Masakrat ndaj të krishterëve në Perandorinë Osmane gjatë Luftës së Parë Botërore (1914–1918) çuan në shpopullimin pothuajse total të 6.500 banorëve të krishterë të qytetit deri në vitin 1918. Këta ish-banorë u privuan nga pronat e tyre dhe u bënë refugjatë në Greqi, ose vdiqën në batalionet osmane të punës së detyrueshme (në numër prej 31.328, banorësh, sipas një autobiografi e romancieri greqishtfolës nga një qytet i ngjashëm bregdetar në Turqi).
Pas këtyre ngjarjeve, fituesit aleatë në Luftën e Parë Botërore autorizuan pushtimin e Smirnës, e cila kishte ende shumë banorë të krishterë, nga Greqia në maj 1919. Kjo çoi në Luftën Greko-Turke të viteve 1919-1922, humbjen e mëvonshme të Greqisë dhe Traktati i Lozanës në vitin 1923. Ai traktat përmbante një protokoll, shkëmbimin e popullsisë midis Greqisë dhe Turqisë, i cili ndalonte përgjithmonë kthimin e çdo refugjati ortodoks grek* të mëparshëm në shtëpitë e tyre në Turqi (përfshirë refugjatët e mëparshëm nga Livisi) dhe kërkonte që çdo i krishterë ortodoks i mbetur, qytetarët e Turqisë të largohen nga shtëpitë e tyre për në Greqi, me përjashtim të grekëve* (të krishterëve) që jetonin në Stamboll.
Traktati gjithashtu kërkonte që qytetarët myslimanë të Greqisë të largoheshin përgjithmonë nga Greqia për në Turqi (me përjashtim të besimtarëve islam që jetonin në rajonin e Trakisë nën shtetin grek). Shumica e këtyre turqve* (besimtarë të fesë islame, shumica e tyre shqiptarë) nga Greqia u përdorën nga shteti turk për të vendosur qytetet e tij të krishtera, tashmë të boshatisur, por turqit/besimtarët islamë nga Greqia nuk donin të vendoseshin në Livis për shkak të thashethemeve për fantazmat e banorëve të krishterë atje, mbi të cilët ishin kryer masakra të tmerrshme.
Qyteti fantazmë, i ruajtur tani si një fshat muze, përbëhet nga qindra shtëpi dhe kisha të krishtera të shkatërruara, të cilat mbulojnë një shpat të vogël mali dhe shërbejnë si një vend për turistët që e vizitojnë Fethiye dhe Ölüdeniz aty pranë.
Fshati Livisi/Kayaköy (ky emër në gjuhën shqipe nënkupton “katundi prej guri”).
Fshati është tani bosh, përveç grupeve turistike dhe shitësve në anë të rrugës që shesin mallra të punuar me dorë. Megjithatë, ka një përzgjedhje të shtëpive që janë restauruar dhe aktualisht janë të banuara.
Pjesa më e madhe e asaj që ka mbetur nga Livissi është ndërtuar në shekullin e 18-të. Varret e stilit lician mund të gjenden në fshat dhe në Gokceburun në veri të fshatit.
Lebessus përmendet si një peshkopatë e krishterë në Notitia Episcopatuum të Pseudo-Epiphanius të krijuar nën Perandorin Bizantin Herakliu, rreth vitit 640, dhe në dokumentin e ngjashëm të fillimit të shekullit të 10-të që i atribuohet Perandorit Leo VI të Urtë, si një sufragan i selisë metropolitane të Myra, kryeqyteti i provincës romake të Lycia, së cilës i përkiste Lebessus. Meqenëse nuk është më një peshkopatë rezidenciale, Lebessus është renditur nga Kisha Katolike si seli titullare.
Livissi është ndoshta vendi ku banorët e ishullit bizantinë Gemiler, të cilët ikën për t’u mbrojtur nga piratët. Ajo përjetoi një rinovim pasi Fethiye aty pranë (i njohur si Makri), i cili u shkatërrua nga një tërmet në vitin 1856 dhe një zjarr i madh në vitin 1885. Më shumë se 20 kisha dhe kapela u ndërtuan në fshat dhe në fushë (Taxiarhes – kisha ‘E sipërme’ – dhe ‘Panayia Pyrgiotissa’ – kisha ‘e poshtme’ – Shën Anna, Shën Gjergji etj.). Shumica e tyre janë ende në gjendje të rrënuar ose gjysmë të rrënuar. Popullsia e fshatit ishte mbi 6.000 banorë, sipas burimeve greke dhe osmane.
Persekutimet e banorëve të Livissit si dhe të grekëve* (të krishterëve) të Makrit (Fethije), aty pranë ishin pjesë e një fushate të gjerë kundër të gjithë të krishterëve të Perandorisë (krahaso: gjenocidi armen*). Persekutimet në zonë nisën në vitin 1914 në Makri. Në vitin 1916, një letër në greqisht drejtuar Sir Alfred Biliotti, Konsullit të Përgjithshëm të Britanisë së Madhe në Rodos, shpjegonte vrasjet dhe persekutimin e grekëve* (të krishterëve) në Livissi dhe Makri, të cilët i kërkuan ndërhyrje. Fatkeqësisht, letra u përgjua në Livissi nga autoritetet turke. Më vonë po atë vit, shumë familje të Livissit u dëbuan dhe u çuan në këmbë në Denizli, rreth 220 km larg. Atje, ata pësuan mizori dhe tortura të ndryshme ekstreme, duke u përballur edhe me vdekjen. Sipas traditës lokale, besimtarët islam refuzuan të ripopullonin vendin sepse ishte “i mbushur me fantazmat e livisianëve të masakruar në vitin 1915”.
Pasuan dy faza të tjera dëbimi, në vitin 1917 dhe më 1918. Në vitin 1917, familjet u dërguan në fshatrat afër Denizlit, si Acıpayam, përmes marshimit të detyruar prej pesëmbëdhjetë ditësh, të përbërë kryesisht nga të moshuar, gra dhe fëmijë, të cilët kishin mbetur në zonë. Gjatë atij marshimi të vdekjes, rrugët ishin të mbushura me trupa fëmijësh të vdekur dhe të moshuarish që iu dorëzuan urisë dhe lodhjes. Ngjashëm kaluan nëpër këtë tmerr edhe të dëbuarit e vitit të ardhshëm.
Në fillim të Luftës Greko-Turke (1919-1922) Kayaköy ishte pothuajse i zbrazur nga ish-banorët e tij. Kur kjo luftë përfundoi në shtator 1922, ata pak të krishterë të mbetur të Livissit dhe Makrit u detyruan të braktisnin shtëpitë e tyre dhe të hipnin në anije për në Greqi. Disa prej tyre themeluan vendbanimin e refugjatëve të Nea Makri (Makri i Ri) jashtë Athinës.
Shumë nga ndërtesat boshe të qytetit u dëmtuan në tërmetin e Fethiye të vitit 1957.
Vendbanimi me të dëbuarit nga Anadolli – Makri i Ri në Atikë
Zona dikur njihej me emrin Pleshti, por pas katastrofës ushtarake greke të vitit 1922 në Azinë e Vogël dhe dëbimin e mëpasshëm të krishterëve të Makrit nga Turqia, vendbanimi u riemërua Nea Makri (Makri i Ri) nga refugjatët që u vendosën aty.
Shën Efremi martir ishte një murg që mund të ketë jetuar në Manastirin e Ungjillit në Nea Makri; i cili është bërë një manastir i rëndësishëm në vitet e fundit si një vend pelegrinazhi për të gjithë të krishterët në Greqi.
(30 prill 2023)