Shenim për lexuesin !
Të nderuar lexues! Edhe pse ky material mund të duket disi i gjatë, ai synon t’u vijë në ndihmë të gjithë atyre që janë të interesuar të kuptojnë më shumë për përdorimin, prejardhjen dhe thellësinë historike të fjalëve “at”, “tatë”, “lalë” dhe “babë” në gjuhën shqipe. Ky studim është hartuar në bashkëpunim me IA, dhe përfaqëson një përpjekje për të dhënë një përshkrim të plotë, me argumente të dokumentuara dhe me qasje shkencore, për të sqaruar çdo paqartësi dhe për të ofruar një këndvështrim të thelluar gjuhësor, etimologjik dhe arkeologjik.
Shenim: Aty ku do thuhet greqishte e vjetër,ky term nuk ekziston është shpikje e studiuesve modernë të shekullit XIX.
_____
1. HYRJE DHE OBJEKTIVAT E STUDIMIT !
Gjuha është jo vetëm mjet komunikimi, por edhe bartëse e trashëgimisë kulturore, etnike dhe historike të një kombi. Në këtë kuadër, fjalët që përdoren për figurat themelore familjare, si babai apo nëna, janë tregues të thellë të strukturave sociale, prirjeve fonetike instinktive dhe kontakteve historike mes popujve. Ky studim synon të analizojë nga një perspektivë gjuhësore, etimologjike dhe arkeologjike, fjalët “at”, “tatë”, “lalë” dhe “babë” në gjuhën shqipe, duke argumentuar se secila prej tyre përfaqëson një shtresë gjuhësore, historike dhe sociale që rrjedh nga lashtësia dhe që është ruajtur në mënyrë unike nga shqipja.
2. Fjalët që perdoren ne shqiperi per të emertuar “babain” në gjuhën shqipe: Prezentimi i katër formave.
2.1. “At” -Forma arkaike e trashëguar indoevropiane dhe rrënjë bazë globale
Fjala “at” është një nga format më arkaike të fjalës për “baba” që gjendet në gjuhën shqipe. Në sanskritisht, ajo ekziston si ātaḥ; në greqishten e vjetër si atta; në latinisht si atta (krahas pater); në baskisht si aita, dhe në arabisht si ab/abu. Kjo formë lidhet me rrënjën proto-indoevropiane átta ose áter, e cila në shqip ruhet pa ndryshime të thella fonetike.
Eqerem Çabej thekson se shqipja ruan forma të tilla arkaike që munden të jenë zhvilluar që nga faza parahistorike e gjuhëve IE. [1]
Ajo që e bën fjalën “at” veçanërisht të rëndësishme është se kjo rrënjë, a-t, ka një shpërndarje jashtëzakonisht të gjerë si në gjuhët indoevropiane ashtu edhe jo-indoevropiane. Për shembull, forma ab në arabisht, aba në hebraisht, aba në akadiane dhe aba në sumerisht, gjithashtu lidhen me konceptin e “atit”, dhe nuk janë pasardhje nga ndonjëra-tjetra, por duken si forma paralinguistike me rranjë universale. Kjo sugjeron se rrënja at është një formë themelore e komunikimit njerëzor, ndoshta e lindur nga nevoja e fëmijëve për të emërtaur figurat prindërore.
Fjala “at” në shqipe ka një potencial të jashtëzakonshëm si bërmendës gjuhësor proto-global, duke shërbyer si pikënisje etimologjike për forma të tjera si “abba”, “ata”, “atta”, “aita” etj., në gjuhë të ndryshme dhe kontinente të ndryshme. Prania e saj si
Fjala “Lalë” në shqipe ka kuptimin e vëllait të madh ose në disa raste, të babait zëvendësues. Kjo rrjedh nga struktura patriarkale tradicionale shqiptare, ku vëllai i madh merrte rolin e kryefamiljarit.
Fjala nuk gjejhet e dokumentuar në shumicën e gjuhëve
indoevropiane dhe përfaqëson një zhvillim të brendshëm autokton. Mund të ketë lidhje me forma nderimi si “laleh” në persisht, por nuk ka provë të drejtpërdrejtë për huazim.
2.4. “Babë” – Rrënjë universale e trashëguar dhe zhvilluar nga shqipja
Rrënja “bab” është universale dhe shfaqet në shumicën e gjuhëve të botës. Ka bazë fonetike paralinguistike, duke u bazuar në tingullin “b” (bilabial) dhe zanoren “a”, që prodhohen lehtë nga fëmijët.
Forma të ngjashme:
• Turqisht: baba
• Persisht: baba
• Frëngjisht: papa
• Rusisht: papa
• Italisht: babbo (kryesisht dialektale)
• Kinezisht: 爸爸 (bàba)
• Hebraisht: abba
• Sumerisht: abba
Në shqip, kjo rrënjë është jo vetëm e ruajtur por e pasuruar me forma të shumta:
• babë
• babush (për babë plak)
• babkë (formë zvogëluese)
• baballëk (abstrakt)
• babëzi (kuptim figurativ: lakmitar)
• babësor (për trashëgimi në vijë të babait)
Kjo pasuri fjalëformuese nuk gjendet në shumë gjuhë të tjera dhe argumenton zhvillim të brendshëm dhe jo huazim.
Fjalët AT, TATË, LALË, dhe BABË janë të gjitha forma që përdoren në gjuhën shqipe për të emërtuar babanë, dhe secila prej tyre ka një histori të gjatë dhe lidhje me gjuhë të ndryshme, indoevropiane dhe jo indoevropiane. Më poshtë po të paraqes një tabelë krahasuese me disa gjuhë për secilën nga këto fjalë, dhe më pas një analizë etimologjike dhe historike që tregon si shqipja i përmban të gjitha këto forma.
3.Tabela krahasuese e fjalëve për “baba” në gjuhë të ndryshme
Gjuha Fjala për baba Ngjashmëria me:
Shqip – at AT
Shqip -tatë TATË
Shqip -lalë LALË
Shqip– babë BABË
Sanskrit – ātaḥ AT
Latinisht -atta / pater AT
Greq. e vjetër -atta AT
Gjeorgjisht -mama / mamao (më afër për nënën)
Frëngjisht -papa / père BABË
Anglisht dad / father TATË (dad) / BABË (father)
Gjermanisht -Vater / Papa BABË
Turqisht – baba BABË
Persisht – baba BABË
Rusisht – papa / otets BABË / AT
Armenisht -hayr At
Baskisht -aita AT
Arabisht -ab / abu – AT / BAB
Hungarisht -apa -BABË
Etruskisht ati / apa AT / BAB
Albanisht Dial. babo, babushi BABË
4. Analiza dhe shpjegimi: Si i ka të gjitha këto shqipja?
4/1. AT: Forma më e vjetër dhe më arkaike. Ka paralele me:Sanskrit: ātaḥ (baba); Latinisht: atta (term dashurie për prindin);Greqisht e vjetër: atta (përkëdhelje për baba);Baskisht: aita Arabisht: ab, abu. Në gjuhën shqipe, “at” ruan një formë themelore, ndoshta më e afërta me rrënjën proto-indoevropiane átta ose áter. Shqipja, me formën “at”, paraqitet si një gjuhë konservative, që ruan këtë rrënjë të lashtë.
4/2. TATË: Një formë përkëdhelëse, ndoshta me reduplikim: ta-ta > tatë > atë. Kjo formë është shumë e ngjashme me: Anglisht: dad;Gjermanisht: Tata / Dada; Sllavisht: tata Kjo fjalë ka tiparet e onomatopeisë gjuhësore, një mënyrë natyrale e fëmijëve për të shqiptuar tinguj të thjeshtë.
4/3. LALË: Përdoret në disa dialekte për të treguar vëllain më të madh ose një figurë autoritare mashkullore e në disa raste për të traguar dhe baben e munguar, pasi vellai i madh merrte gjithnjë drejtimin e familjes patrarkale. Kjo fjalë nuk gjendet në shumë gjuhë të tjera dhe mund të jetë: Një zhvillim autokton pellazgjiko-ilir në shqipe. Apo ndoshta e lidhur me forma të tilla si laleh në persisht (në kuptimin e një burri të respektuar, ose “vëlla”). Ka lidhje më shumë me strukturat shoqërore tradicionale shqiptare, ku “lalë” tregon për vëlla të madh ose figurë babërore.
4/4.BABË: Është forma më e përhapur ndërkombëtarisht, sidomos në:Turqisht: baba;Persisht: baba;Frëngjisht: papa;Rusisht: papa;Italisht: babbo. Ka lidhje me rrënjën universale “ba”, që është ndër të parat që fëmijët shqiptojnë, shpesh me tingullin bilabial b.Ka hyrë në shqipen qysh herët dhe është integruar natyrshëm, pa qenë domosdoshmërisht huazim modern.
5.Përfundim: Shqipja si gjuhë që përmban shumë rrënjë dhe forma!
Gjuha shqipe, me format at, tatë, lalë, babë, tregon se: Ruajton forma arkaike dhe proto-indoevropiane si “at”. Ka forma përkëdhelëse natyrore dhe universale si “tatë” dhe “babë”.Ka forma origjinale dhe autoktone si “lalë”, që lidhen me strukturën shoqërore tradicionale shqiptare. Shfaq një shtresëzim gjuhësor të pasur që i përfshin si trashëgimitë e lashta, ashtu edhe ndikimet kulturore më të vona. Në këtë mënyrë, shqipja është unike mes gjuhëve të Ballkanit dhe Europës, sepse nuk ruan vetëm një formë të fjalës për “baba”, por katër, dhe secila prej tyre pasqyron një epokë, një kontakt ose një zhvillim të brendshëm historik. Fjalën “babbo” që përdorin italianët për “baba”, sidomos në dialektet e Italisë Qendrore dhe Jugore (si në Toskanë dhe Sardenjë), është jashtëzakonisht interesante sepse nuk është fjala standarde për “baba” në italishten letrare (“padre” është më formale). Le të analizojmë origjinën dhe prejardhjen e saj.
6.Origjina dhe etimologjia e fjalës “babbo?
Fjala “babbo” në italisht:”Babbo” përdoret në mënyrë dashamirëse dhe familjare për babanë.E njëjta fjalë gjendet edhe në formën “Babbo Natale”, që do të thotë “Babai i Krishtlindjes” (Santa Claus). Forma është më e përhapur në Italinë Qendrore dhe Jugore, sidomos në Toskana dhe Sardenjë.
Etimologji onomatopeike / universale (rrënja “ba”):Fjala “babbo” bazohet në një rrënjë universale që njihet nga shumë gjuhë të botës: ba / baba / bab / papa – që vijnë nga tingujt e parë që shqiptojnë foshnjat, zakonisht me tingullin “b”.Është një dukuri natyrore gjuhësore: “b” dhe “a” janë ndër tingujt më të lehtë që thuhen nga foshnjat.Kjo shpjegon praninë e saj në shumë gjuhë: turqisht, persisht, rusisht, shqip, anglisht (baby, baba), frëngjisht (papa), etj.Përhapja përmes gjuhëve ballkanike dhe lindore: Ka shumë gjasa që “babbo” në italisht të jetë huazim i hershëm ose paralelizëm gjuhësor me gjuhë të tjera që përdorin formën “babë”/“baba”. Turqishtja dhe arabishtja, që kanë fjalën baba, kanë pasur ndikim në shumë gjuhë të Mesdheut për shkak të kontaktit kulturor e tregtar. Në gjuhët ballkanike, përfshirë shqipen, forma babë ka ekzistuar prej kohësh. Shqipja e jugut dhe arbërishtja kanë pasur kontakt të gjatë me zonat e Italisë së Jugut.
Mundësi e ndikimit nga gjuha shqipe / arbëreshe. Gjuha arbëreshe, që u fol nga shqiptarët në Itali që nga shek. XV, përdor fjalën babë.Në disa dialekte arbëreshe të Kalabrisë dhe Pulias thuhet babbo ose babush.Kjo mund të ketë ndikuar në përdorimin lokal të kësaj fjale në dialektet italiane jugore.
Pse është me rëndësi kjo për gjuhën shqipe?: Shqipja: Ka ruajtur formën “babë” me kuptimin e qartë për babanë. Ka ndikuar në dialektet arbëreshe dhe përmes tyre në kontaktet me dialektet italiane.Pra, është shumë e mundur që “babbo” në italisht të jetë ose huazim nga shqipja / arbërishtja, ose një zhvillim paralel mbi bazën e të njëjtës rrënjë onomatopeike të lashtë që shqipja e ka pasur origjinale.
Përmbledhje:Fjala “babbo” në italisht vjen nga një rrënjë onomatopeike e përhapur globalisht – ba/baba/babë.Mund të jetë një zhvillim i brendshëm i italishtes së vjetër popullore, ose i ndikuar nga shqipja përmes arbëreshëve, veçanërisht në zonat ku ata kanë jetuar për shekuj.Shqipja ka pasur historikisht të gjitha format: babë, babush, babo, duke dëshmuar lashtësinë dhe pasurinë e saj leksikore.
Fjala-rënjë BAB është jashtëzakonisht e vjetër, ndoshta një nga format më të hershme të fjalëve që lindin nga gjuhimi instinktiv i foshnjave, ku tingujt e parë që shqiptohen janë zakonisht tingujt bilabialë si “b” dhe zanoret “a”, duke dhënë forma të natyrshme si: ba, baba, babi, bobo, babo, babush, babkë etj.
Kjo rrenjë është pranuar gjerësisht në gjuhësi si rrënjë onomatopeike ose universale, që e gjejmë në shumicën e gjuhëve të botës, nga shqipja, sanskritishtja, turqishtja, latinishtja, deri te japonishtja apo gjuhët afrikane. Por, në gjuhën shqipe, kjo rrenjë është ruajtur, zhvilluar dhe zgjeruar në mënyra që s’gjehen kaq të pasura në shumë gjuhë të tjera.
7. Vjetërsia e rrënjës “BAB”!
• Në gjuhët proto-indoevropiane nuk ka ndonjë rrënjë të dokumentuar si bab- për “baba”, por forma si *pəter/*atá janë më formale.
• “Bab” është më e vjetër se vetë strukturat e ndërtuara të gjuhës – pra, është para-filologjike, pra-linguistike, instinktive.
• Fjalë me këtë rrënjë gjenden në epoka të lashta si ajo sumere, akade, persiane e hetite, dhe më pas në gjuhët klasike e moderne.
• Në shqip besohet të jetë e trashëguar që nga lashtësia pellazge–ilire, dhe të jetë ruajtur natyrshëm në të gjitha dialektet dhe në gjuhën arbëreshe.
a.Fjalë shqipe me rrënjën “bab” ose “babë”
Fjala Kuptimi Shënime etimologjike!
Babë baba, prindi mashkull Forma themelore në shqip
baba (në disa zona) e njëjta me “babë” Edhe në arbërisht / turqisht e persisht
babush babë i dashur, plak me përkëdheli Përdoret edhe në Kosovë dhe Shqipërinë e Mesme
babkë babë i vogël ose i dashur, përkëdheli Me prapashtesë zvogëluese –kë
babëzi lakmitar, i pangopur Kuptim figurativ: dikush që do shumë si “babë i keq”
babësor që ka të bëjë me babain Si në “anë babësore”, “vijë babësore”
babllëk pasuri, trashëgimi nga babai Fjala përdoret në Tiranë e rrethina
babo trajtë dialektore në Gjirokastër, Himarë E ngjashme me italishten “babbo”
babait rasa e emrit “babë” në rasën dhanore Forma gramatikore
babai rasa emërore me nyje (“babai im”) Përdorim standard
baballëk cilësia e të qenit babë Formim abstrakt, me prapashtesën –llëk
babërrimë (e rrallë) me kuptimin “bërtitje si babë” Në disa të folme të vjetra, nga veriu
b. Vëzhgime të rëndësishme!
Shqipja i ka ruajtur të gjitha trajtat primitive dhe i ka pasuruar me prapashtesa, kuptime figurative dhe forma gramatikore. Asnjë nga këto fjalë nuk është huazim i vonshëm, përveç ndoshta “babush” që është përforcuar nga ndikime sllave apo turke, por rrënja është shqipe. Kjo tregon jo vetëm që rrenja “bab” është e vjetër, por që ajo është një bërthamë e trashëguar e fjalorit shqiptar që nga kohët më të lashta.
Më poshtë ke një listë të gjuhëve indoevropiane që përmbajnë forma të fjalës BAB ose të ngjashme me të për të shënuar babain, zakonisht në trajtë përkëdhelëse ose tradicionale (jo formale si pater, father, père etj.).Kjo fjalë zakonisht nuk është forma zyrtare për “baba” në këto gjuhë, por është e pranishme në gjuhën e folur, dialekte, përkëdheli familjare apo trajta të lashta.
c.Fjala “bab” në gjuhët indoevropiane !
Gjuha Fjala me rrënjën BAB Kuptimi / Shënim
Shqip -babë, -babush, -babo, Forma vendase, shumë e hershme dhe e përhapur
Italisht -babbo, Dialektale (Toskana, Sardenjë), përdoret për “baba”
Spanjisht -papá / babo “babo” si dialekt, më rrallë, “papá” më e zakonshme
Frëngjisht -papa Forma përkëdhelëse (jo père)
Anglisht -baby, babbie Jo për “baba”, por fjala baby ka rrënjë të njëjtë
Gjermanisht Papa, Babba (dial.) Në dialekte jugore si në Bavari e Austri
Persisht bābā / babak Përdoret për “baba” në mënyrë përkëdhelëse
Kurdisht bav Forma themelore për “baba”
Sanskritisht bāba / bābuka Për njeriun e vjetër, plak, prind (jo zyrtarja)
Hindi / Urdu -bābā Baba, plak i respektuar, edhe prind
Rumanisht baba (regional) Dialektale për “baba”; forma zyrtare është tată
Armenisht babik (diminutiv) “babik” si përkëdhelje për babain
Rusisht papa / babushka papa për baba, babushka për gjyshe (nga babë)
Bullgarisht -baba Do të thotë “gjyshe”, por rrënja është e njëjtë
Polonisht -baba (e vjetër) Tani ka kuptimin “plakë, gjyshe”
Serbisht/Kroatisht -baba Plakë, gjyshe; në disa zona edhe për “babë”
Greqisht moderne -babás (μπαμπάς) Forma përkëdhelëse për “baba”
Letonisht / Lituanisht -tėvas, por “baba” përdoret si formë foshnjore
Albanisht arbëreshe -babë, babbo Ruajtur nga shekujt XV-XVI
1.Vërejtje të rëndësishme !
Shumë nga këto gjuhë kanë formën “bab” në një kuptim përkëdhelës, dialektor, ose arkaik: Në gjuhë si persishtja, sanskritishtja, shqipja dhe greqishtja moderne, forma “bab” është pjesë aktive e fjalorit: Në disa gjuhë si rusisht, bullgarisht, serbisht, forma “baba” ka marrë kuptimin “gjyshe”, por është nga e njëjta rrënjë e lashtë. Disa gjuhë e ruajnë “bab” si fjalë për plak të nderuar apo udhëheqës shpirtëror, si në baba sufitë, babá në sanskritisht, babushka në sllavisht, etj.
2.Përfundim i analizës !
Fjala “bab” është rrënjë shumë e vjetër, ndoshta paralinguistike, e përdorur nga foshnjat si tingull instinktiv. Gjuha shqipe jo vetëm që e ka ruajtur, por edhe e ka pasuruar me trajta morfologjike, gjë që tregon një trashëgimi shumë të lashtë dhe të fuqishme.
Më poshtë po të paraqes një **listë me fjalë që rrjedhin nga rrënja “BAB” në gjuhë jo-indoevropiane, që do të thotë gjuhë që nuk i përkasin familjes së madhe indoevropiane. Rrënja “BAB” është e përhapur në mënyrë globale, sepse i përket një shtrese paralinguistike që ka lindur nga tingujt instinktivë që shqiptojnë foshnjat, dhe për këtë arsye shfaqet në gjuhë të ndryshme e të largëta gjeografikisht.
8. Gjuha jo-indoevropiane dhe fjala me rrënjën BAB
Gjuha Fjala me rrënjën BAB Kuptimi
Turqisht -baba baba, njeri i moshuar, prind
Arabisht -ab / abu / baba baba, prind, përdoret dhe si titull
Hebraisht -abba (אַבָּא) baba (në stil përkëdhelës)
Hungarisht -apa / apuka / baba baba (forma përkëdhelëse)
Baskisht -aita (por edhe “baba”) baba (forma përkëdhelëse)
Gjeorgjisht -mama / papa / baba përdoret për nënë dhe baba
Finlandisht -pappa / isä “pappa” për baba
Estonisht -papa / isa “papa” për baba
Turkmenisht -baba baba
Uzbekisht -bobo / ota bobo = gjysh, ota = baba
Kazake -baba /baba
Mongolisht -aav / abaa baba (në forma dialektore)
Koreançe -appa baba (në stil familjar)
Japonisht -otōsan / papa “papa” përdoret në stil modern
Kineze (Mandarin) -bàba (爸爸) baba
Vietnameze -ba / bố / cha “ba” përdoret për baba
Tajlandeze – phǒ forma më tradicionale për baba
Malay / Indonezisht -bapa / ayah bapa = baba
Sumerisht -abu / abba baba (prind – formë e njohur)
Akadiane -abu baba (një nga perënditë – “Ati i qiellit”)
Afrikane (Swahili) -baba baba (edhe për Zotin në disa përdorime)
Zulu / Xhosa -ubaba baba
Hausa (Afrikë) -baba baba
8/a. Çfarë tregon kjo për rrënjën BAB?
1. Origjina onomatopeike
2. Rrënja “bab” vjen nga tingulli bilabial “b” + zanorja “a”, të cilat janë ndër të parat që prodhohen nga të porsalindurit. Për këtë arsye, është një rrënjë e përbashkët njerëzore, jo vetëm gjuhësore.
3. Shfaqje universale: Siç tregon lista, “bab” gjendet në të gjitha kontinentet, në gjuhë me prejardhje të ndryshme, që nuk kanë lidhje historike me njëra-tjetrën.
4. Shqipja dhe roli i saj konservativ.Shqipja, me “babë”, është ndër gjuhët që e ka ruajtur dhe e ka zhvilluar këtë rrënjë në trajta të ndryshme dhe përdorime të pasura. Kjo e forcon argumentin se shqipja është gjuhë konservative dhe ndër më të lashtat që e ruajnë këtë bazë fonetike universale.
Përfundim: Rrënja BAB nuk është vetëm indoevropiane, por gjithëbotërore. Gjuha shqipe i bashkëngjitet këtij fondi global me forma të pasura dhe autentike si: babë, babush, babo, babkë etj.Kjo tregon që shqipja është jo vetëm një trashëgimtare e një rrënje të lashtë, por edhe një ndër gjuhët që ka pasur rol aktiv në ruajtjen dhe shpërndarjen e saj në rajonin ballkanik dhe mesdhetar.
Ky fakt flet shumë fuqishëm për përdorimin e fjalës “bab” nga ky popull në atë periudhë dhe, për më tepër, nuk mund të ndahet nga konteksti ballkanik-ilir.
Fakte historike dhe arkeologjike: Frigjianët (Phrygians):
Konsiderohen nga shumë burime antike si një popull që ka ardhur nga Evropa drejt Azisë së Vogël, pas shkatërrimit të Trojës (sipas Herodotit dhe Eusebiut).Disa autorë i lidhin me Brygët (Briget), një fis ilir që ka jetuar në rajonet e Dardanisë, Maqedonisë dhe Thesalisë. Në Azi të Vogël ata krijuan një mbretëri të fuqishme, me qendër në Gordion, dhe një kulturë me shkrim që ka mbijetuar në disa stele dhe gurë varresh.
Mbishkrimet frigjiane: Shkrimi frigjian është një variant i alfabetit pellasg (fenikas) që e moren helenet dhe disa fjalë të përbashkëta me gjuhët ballkanike janë vërejtur në to. Në disa mbishkrime, përfshirë gurin që përmend është identifikuar fjala “bab” ose forma afër saj, me kuptim të babait ose prindit mashkull.
Toponimia dhe etnonimet:Fjala “Brig” apo “Bryg” ka lidhje me forma si: Briget, Brigantes, Paiones, dhe lidhet me kuptimin “të ndritur / të lartë / malor” (krahaso shqipen breg, bri, brigje).Nëse këta njerëz e përdornin fjalën “bab”, atëherë është shumë e mundur që ajo të ketë qenë formë e përbashkët komunikimi brenda fiseve ballkanike që u shpërngulën në Azinë e Vogël.
Interpretimi shkencor dhe përmbledhës: Nëse fjala “bab” gjendet e shkruar në një gur frigjian rreth 2600 vjet më parë, ajo është dëshmi direkte e përdorimit të saj nga popuj me origjinë ballkanike, si Briget / Ilirët. Në këtë rast, rrënja “bab” nuk është vetëm një formë onomatopeike universale, por një fjalë me përdorim real, të shkruar dhe të folur në një gjuhë ballkanike me shkrim. Kjo mbështet tezat që: Gjuha e frigjianëve ishte e afërt me ilirishten. Shqipja si pasardhëse e ilirishtes ruan këtë rrënjë në mënyrë të natyrshme dhe të zhvilluar.Fjala “babë” në shqipe nuk është huazim modern, por një trashëgimi e drejtpërdrejtë e lashtësisë pellazgo-ilire.
Kjo gje flet për një përdorim të dokumentuar historik të fjalës “bab” nga një popull me origjinë iliro-ballkanike, dhe përforcon tezën se kjo fjalë ishte pjesë e gjuhës së tyre, madje edhe e gjuhës së shkruar, jo thjesht e folur.
II). ANALIZË SHKENCORE E RRËNJËS “BAB” NË SHQIPE DHE HISTORINË E SAJ
Dëshmia se shqipja ka trashëguar fjalën AT: Fjalë themelore në shqip për prindin mashkull është “at”.Krahasohet me: Greq. e lashtë: atta (forma përkëdhelëse për baba); Latinishtja: atta (trajta popullore e përdorur në disa mbishkrime);Sanskritishtja: ataḥ (atë). Kjo është një formë e vjetër indo-evropiane, që është ruajtur në shqipe në mënyrë të pastër dhe konsiderohet trashëgimi arkaike.1
Argumenti i ri: Shqipja ka trashëguar gjithashtu dhe rrënjën “BAB”: Fjala “babë” është po ashtu autoktone dhe e trashëguar, jo huazim. Argumentet janë këto:
a) Fjala BAB është universale dhe paralinguistike:Ka bazë në tingujt më të hershëm të prodhuar nga foshnjat: bilabialja “b” + zanorja “a”, që jep ba, baba, babo. Kjo rrënjë gjendet në: Gjuhë indoevropiane: shqip (babë), turqisht (baba), persisht (baba), rusisht (babushka), greqisht (μπαμπάς). Fjala μπαμπάς (babás) në greqishten moderne do të thotë “babai”, në formë familjare, përkëdhelëse ose të folur -ekuivalente me “babë” ose “babi” në shqip.
Shpjegim gjuhësor:μ (m) + π (p) = tingulli “b” → kjo është mënyra si në greqisht shkruhet bashkëtingëllorja “b” (nuk ekziston si shkronjë më vete në alfabetin grek). μπα- = ba-μπάς = prapashtesë për fjalë familjare (si -i, -u, -iç në shqip) Pra, “μπαμπάς” = babá(s), “babai” (forma përkëdhelëse, e folur). Vërejtje:Forma më formale në greqisht është: πατέρας (patéras) = ati, babai (si “pater” në latinisht). μπαμπάς përdoret kryesisht në gjuhën e përditshme, sidomos nga fëmijët.
A është kjo fjalë me origjinë greke? Jo.μπαμπάς (babás) nuk është fjalë greke e lashtë, nuk ekziston në «greqishten e vjetër» (aty përdorej πατήρ). Ajo është: Formë e re (nga shek. XIX–XX). Me shumë gjasë huazim ose zhvillim paralel nga:turqishtja baba; gjuhë ballkanike si shqipja (babë); ose fjalë universale përkëdhelëse që janë të zakonshme në të gjithë botën (baba, papa, dada).
Pra, shqipja dhe gjuhët e tjera ballkanike mund të kenë ndikuar në formimin e μπαμπάς në greqishten moderne, jo e kundërta. Në përfundim:μπαμπάς = babai (në mënyrë përkëdhelëse)
Origjina: jo greke e lashtë, por formë moderne ballkanike, e afërt me shqipen babë dhe gjuhët e tjera lindore si turqishtja dhe persishtja.
Gjuhë jo-indoevropiane: arabisht (baba), kinezisht (bàba), japonisht (papa), suahilisht (baba), sumerisht (abba), hebraisht (abba).[ ^2]
b) Mbishkrimi Frigjian si provë arkeologjike: Në një gur të Frigjisë (Azia e Vogël), që daton rreth 2600 vjet më parë, është shkruar një emër që përmban fjalen BAB, e interpretuar nga disa si: një formë emertimi per “bab-ain” Frigjianët njihen si Brigë / Brygë, të ardhur nga Ballkani (Herodoti, Diodori, Straboni).(2) Kjo fjalë, e shkruar dhe në përdorim real në këtë gjuhë, tregon që rrënja BAB ishte e përhapur në gjuhët e popujve me origjinë ilire.
c) Shqipja ka jo vetëm një fjalë me këtë rrënjë, por një sistem të tërë:
Fjala Kuptimi
-Babë prind mashkull
-babush baba plak, përkëdheli
-babo trajtë dialektore
-babkë zvogëlim i dashur
-baballëk gjendja e të qenit baba
-babësor në vijë babai
Kjo pasuri leksikore nuk tregon huazim, por zhvillim të brendshëm e të lashtë.
Argumenti historik dhe kulturor -Ilirët dhe Brigët:Brigët / Brygët përmenden si fis që nga rajone të Dardanisë, Maqedonisë,Shqiperia e sotme verilindore e pjesë të Trakisë , dhe emigrojnë drejt Azisë së Vogël duke u bërë Frigjianët. Historianët si Herodoti dhe Straboni i përshkruajnë si popull europian me gjuhë të përbashkët me ballkanasit.
3 Nëse ata shkruanin “bab” në gurë dhe kishin këtë fjalë në gjuhën e tyre, kjo është dëshmi se “bab” ka qenë në përdorim të zakonshëm nga ilirët e lashtë.
III). PERGJIGJE PER ATA QË NUK E PRANOJNE KËTË FAKT !
Për ata që mendojnë se fjala “babë” është huazim modern, përgjigja është: Nuk ka asnjë provë që fjala “babë” është e huazuar, as nga Persishtja, turqishtja, as nga sllavishtja.Fjala është e dokumentuar në forma të ngjashme që në lashtësi, në rajone me origjinë ballkanike dhe ilire.
Shqipja nuk e ka vetëm si fjalë të vetme, por si rrënjë të zhvilluar morfologjikisht, që tregon trashëgimi të brendshme dhe arkaike. Shkrimi Frigjian, me fjalën “bab”, e dokumenton përdorimin e kësaj fjale që rreth vitit 600 p.e.sonë.Shqipja është gjuha pasardhëse e ilirishtes dhe gjuhëve të vjetra ballkanike, prandaj ka trashëguar edhe rrënjën AT edhe rrënjën BAB.
Përfundim përmbledhës: Shqipja nuk ka trashëguar vetëm fjalën “at” për baba, por edhe fjalen rrënjë “bab”, e cila: Është një nga fjalët më të lashta njerëzore, e dokumentuar në shkrime frigjiane (popull me prejardhje ballkanike-ilire). Gjendet si rrënjë universale në shumë gjuhë IE dhe jo-IE. Është ruajtur dhe zhvilluar në mënyrë të pasur në gjuhën shqipe, duke dëshmuar për vlefshmërinë e saj si trashëgimi autoktone, dhe jo si huazim i vonshëm.
Ky grafik përmbledhës integron të gjitha të dhënat nga analizat e mëparshme dhe jep një pasqyrë vizuale të krahasuar mes shqipes dhe gjuhëve të tjera indoevropiane (IE) dhe jo-indoevropiane (jo-IE) për fjalët:BABË;LALË;AT;TATË
IV). Përfundime kyçe nga grafiku:
1. Shqipja është e vetmja gjuhë që përmban të katër format (100%) -duke dëshmuar trashëgimi arkaike, zhvillim të brendshëm dhe pasuri morfologjike. (shiko grafikun )
2. Forma “BABË” është universale: e pranishme në 79% të gjuhëve IE dhe 91% të jo-IE. Kjo mbështet idenë se rrënja bab është paralinguistike dhe globale.( shiko Grafikun)
3. Forma “LALË” është ekskluzivisht shqiptare: mungon në të gjitha gjuhët IE dhe jo-IE. Kjo sugjeron një zhvillim të veçantë etnosocial brenda kulturës shqiptare.
4. Forma “AT” dhe “TATË” gjenden në disa gjuhë IE dhe jo-IE, por në mënyrë të pjesshme. Ato paraqiten si relikte të trashëgimisë indo-evropiane dhe formave onomatopeike foshnjore.
5. Përfundim përmbledhës shkencor:
• Gjuha shqipe përfaqëson një model unik gjuhësor që ruan të gjitha format arkaike dhe onomatopeike për emërtimin e figurës atnore.
• Fjalët “at”, “tatë”, “lalë” dhe “babë” nuk janë thjesht sinonime, por indekse të shtresimeve historike, etnografike dhe psikogjuhësore të një populli të lashtë me rrënjë të thella në Ballkan.
• Shqipja jo vetëm i trashëgon këto forma, por i zhvillon ato në mënyrë sistematike, duke ofruar një pasuri që mungon në shumicën e gjuhëve të tjera.
_________
Fusnota (Burimet)!
1. Çabej, Eqerem. Studime gjuhësore, Vëllimi I, II. Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Tiranë.
2. Herodoti, Historitë, Libri VII; shih gjithashtu Diodori i Sicilisë dhe Straboni.
3. Mallory, J.P. & Adams, D.Q. (2006). The Oxford Introduction to Proto-Indo-European and the Proto-Indo-European World. Oxford University Press.
4. (IA)
______
Shenim : Të nderuar lexues ketë shkrim mund t’a komentoni dhe përhapni natyrisht duke ruajtur etiken dhe të drejtën e autorit..!