Shpalime

Cila është etimologjia e këtyre emrave, që e bën të ndryshme të kaluarën e lashtë të këtyre rajoneve dhe etnogjenezën e banorëve të tyre?
TRAKËT NË GADISHULLIN ILIRIK DHE NË AZI TË VOGËL – ANADOLL: NË SHQIP; TË RAKË, TË RATË, TË RËNË, TË ZBRITUR NGA NJË VEND TJETËR, SIKURSE EDHE RAETËT (TË RATË) DHE TIRENËT – ETRUSKËT (TË RËNË) NË GADISHULLIN E APENINEVE (ANA E ALPEVE-ALBE, SHIH: ALBA LONGA-ROMA)
Si u krijua nga të huajit, që verbërisht u pranua edhe nga disa studiues shqiptarë, teza e rrejshme mbi Trakinë dhe etnogjenezën trake të shqiptarëve dhe kinse disa popujve të tjerë ballkanikë dhe evropianë, për t’ia kundërvënë tezës pellazge-ilire të etnogjenezës së shqiptarëve dhe gjuhës shqipe.
ÇFARË DUHET TË NËNKUPTOJMË REALISHT ME TERMIN GJEGRAFIK TRAKI DHE ME TRAKAS – BANORË TË TRAKISË, PËRDERISA ASNJËHERË NUK KA EKZISTUAR NJË ETNI E VEÇANTË ME EMRIN TRAKË* DHE AS NDONJË SHTET I LASHTË ME KËTË EMËR?!
* Historia njeh afër 200 fise dhe popuj të lashtë, shumica e tyre të zhdukur ose të shkrirë, që kanë jetuar në periudha të ndryshme në rajonin gjeografik të Trakisë.
Me termin historik dhe gjeografik Traki-a nënkuptohet pjesa e juglindore e Gadishullit Ilirik, në disa periudha të caktuara historike edhe pjesa më e madhe e Anadollit (Azia e Vogël), e banuar historikisht dhe pashkëputshëm për së paku 8 – 10 mijë vjet nga banorët vendës pellazgë-ilirë, shqiptarët e lashtë.
Ardhja shumë më e vonshme e egjiptianëve (grekëve), persianëve, mongolëve, arabëve, tartarëve dhe një pjesë e vogël e sllavëve në këto hapësira, nuk nënkupton edhe dominimin e tyre në këtë rajon, por pushtime barbare dhe shkatërrime, por edhe shkrirjen e një pjese të tyre mes banorëve autoktonë dhe përvetësimin e kulturës së lashtë pellazge-ilire nga ana e tyre.
Popujt e Evropës, nga Mesjeta dhe më vonë, të kompleksuar nga etnogjeneza e tyre jo autoktone, sidomos apetitet e popujve dhe shteteve të reja ballkanike të krijuara në shekullin XIX me ndihmën e Fuqive të Mëdha Evropiane dhe të Rusisë cariste, deri në ditët e sotme kanë shkatërruar, fshehur dhe falsifikuar gjithçka që u ka ardhur për dore në lidhje me lashtësinë dhe autoktoninë e shqiptarëve, jo vetëm në Gadishullin Ilirik, por në gjithë hapësirën e Evropës, Azi të Vogël e më gjerë, që historia e njeh si Pellazgji, qytetërimi më i lashtë në Evropë, ku padyshim në bërthamën e saj historike dhe gjenetike qëndrojnë shqiptarët e lashtë dhe gjuha shqipe.
(24 gusht 2023)
Për më tepër, lexoni:
TRAKIA, RAETIA, TIRENIA
Cila është etimologjia e këtyre emrave, që e bën të ndryshme prejardhjen e tyre?
TRAKËT NË GADISHULLIN ILIRIK DHE NË AZI TË VOGËL – ANADOLL: NË SHQIP; TË RAKË, TË RATË, TË RËNË, TË ZBRITUR NGA NJË VEND TJETËR, SIKURSE EDHE RAETËT (TË RATË) DHE TIRENËT – ETRUSKËT (TË RËNË) NË GADISHULLIN E APENINEVE (ANA E ALPEVE-ALBE, SHIH: ALBA LONGA-ROMA)
1. TRAKIA
Trakia (greqisht Thrakē, latinisht Thracia), një rajon historik në pjesën lindore të Gadishullit Ilirik (Ballkanik), midis deteve Egje, detit të Zi dhe detit Marmara.
Antika
Në kohët e lashta këtu jetonin trakët. Nga shekulli 7-të p.e.s., një pjesë e brigjeve u kolonizuan nga egjiptianët (grekët). Rreth vitit 516 p.e.s., filluan pushtimet nga Persia, rreth vitit 342 p.e.s, nga Mbretëria e Emadhisë (Maqedonia) e Lekës së Madh. Pas vitit 46 të e.s, Trakia u bë provincë romake. Gjatë sundimit të perandorit Hadrian, në shekullin II u urbanizua në fillim (themeloi Adrianopojën, tani Edrene, Augusta Trajana, tani Stara Zagora etj.). Nën sundimin e perandorit Dioklecian, në vitin 293 u krijua Dioqeza e Trakisë (ajo përfshinte edhe Mezinë e Poshtme). Nga viti 395 Trakia u sundua nga Roma Lindore (Buzana-Bizanti).
Mesjeta
Në vitet 542-600, shumica e popullsisë së Trakisë vdiq nga murtaja, një valë e sllavëve dhe disa fise të tjera barbare nga stepat e Azisë u vendosën aty. Nga shekulli VII, Bullgaria ishte vazhdimisht në luftë me Romën Lindore (Buzanën-Bizantin) për Trakinë. Më 1204–61 u aneksua nga Perandoria Latine (Roma Perëndimore), në shekullin 15-të u pushtuar nga Perandoria Osmane.
Koha e re
Shekulli 20-të, në fillim të Luftërave Ballkanike (1912-13) mbi Trakinë dhe disa territore të tjera, sipas Paqes së Kostandinisë të vitit 1913, pjesa lindore e Trakisë me Kırk Kilise (tani Kırklareli) dhe Edrene iu dhanë Turqisë; Bullgaria mori pjesën perëndimore me Dedeağaçu (tani Aleksandropoli) dhe Porto Lago (tani Laki). Pas Luftës së Parë Botërore, në vitin 1920, një pjesë e Trakisë Perëndimore u mor nga Greqia dhe Bullgaria. Sipas Paqes së Sevres (Serezi i Francës), Turqia duhej t’ia dorëzonte Greqisë Trakinë Lindore me Edrenenë (me përjashtim të zonës së ngushticave).
Sipas Traktatit të Paqes të Lozanës të vitit 1923, Trakia Lindore (deri në lumin Marica e sotme) iu kthye Turqisë, Trakia Perëndimore i mbeti Greqisë dhe Trakia Veriore Bullgarisë.
2. RAETËT
Raetët (/ˈriːtaɪ/ REE-ty; variante drejtshkrimore: Rhaeti, Rheti ose Rhaeti) ishin një konfederatë e fiseve alpine, gjuha dhe kultura e të cilëve lidhej me ato të etruskëve. Para pushtimit romak, ata banonin në Tirolin e sotëm në Austri, Zvicrën lindore dhe rajonet alpine të Italisë verilindore. Pas pushtimit romak u formua provinca Raetia, e cila përfshinte edhe pjesë të Gjermanisë në jug të Danubit.
Etimologjia e emrit Raeti është e paqartë*. Provinca romake e Raetia u emërua pas këtyre njerëzve (banorëve vendës).
Burimet antike i karakterizojnë Raetët si popull etruskë që u zhvendosën nga lugina e lumit Po nga Galët dhe u strehuan në luginat e Alpeve. Por ka të ngjarë që ata të ishin kryesisht indigjenë alpinë. Gjuha e tyre, e ashtuquajtura gjuha Raetiane, ndoshta kishte lidhje me etruskishten, por mund të mos ketë rrjedhur prej saj. Të paktën disa nga fiset Raeti (ato në Italinë verilindore) ndoshta vazhduan të flisnin gjuhën raetiane deri në shekullin e 3-të pas Krishtit. Të tjerët (ata në Zvicër) ndoshta flisnin keltisht nga epoka e perandorit romak Augusti (sundoi 30 p.e.s. – viti 14 e.s.).
Raetët ishin të ndarë në fise të shumta, por vetëm disa prej tyre janë identifikuar qartë në burimet antike.
Fiset Raeti, së bashku me fqinjët e tyre që flisnin kelt në veri, Vindelici, u nënshtruan nga ushtria perandorake romake në vitin 15 pes dhe territoret e tyre iu aneksuan perandorisë romake. Provinca romake e Raetia et Vindelicia mori emrin e këtyre dy popujve. Fiset Raeti u bënë shpejt nënshtetas besnikë të perandorisë dhe kontribuuan në një numër joproporcional të rekrutëve në trupat ndihmëse të ushtrisë perandorake romake.
Prejardhja (etimologjia) e emrit
Origjina e emrit Raeti është e paqartë*. Nuk është as e qartë nëse rrjedh nga një endonim (emri që Raetët përdornin për të përshkruar veten e tyre) ose nga një egzonim (një emër i përdorur nga të huajt për të përshkruar Raetët). (Krahaso: emrin “grekët”. Kjo rrjedh nga Graeci, një egzonim romak për këta njerëz, emri i të cilëve ishte helen-nga illen-ilirë).
Gjeografi romak Plini Plaku, duke shkruar në vitin 70 e.s., sugjeron se populli u emërua sipas “Raetus”, udhëheqësi i tyre në kohën e “dëbimit” të supozuar të tyre nga Lugina e lumit Po. Por sipas një teorie të “fabrikimit të eponimit” ky ishte një trillim i zakonshëm në botën greko-romake dhe mund të zhvlerësohet. Ilustrimi më i famshëm i kësaj teorie është legjenda se Qyteti i Romës, që e ka marrë emrin e tij nga Romuli, themeluesi i tij i supozuar, ndërsa nëse Romuli ka ekzistuar ndonjëherë (për të cilën shumica e studiuesve dyshojnë), atëherë do të ishte shumë më e mundshme që ai të kishte marrë emri i vet nga një emër vendi ekzistues Roma, dhe jo anasjelltas. E njëjta teori do të zbatohej për “Raetus”.
Është sugjeruar gjithashtu se emri Raeti mund të lidhet me Reitia, një perëndeshë e madhe që nderohej në Italinë verilindore dhe dëshmohet në një numër mbishkrimesh në pllakat e votimit të popullit Veneti. Një pllakë varri Raete, nga i njëjti rajon, përmban fjalën Reithus, e cila mund t’i referohet një hyjnie të lashtë me këtë emër.
Origjina
Përmendja më e hershme e Raetit në burimet e lashta të mbijetuara është në Historitë e Polibit, shkruar para vitit 146 p.e.s. Raetët, sipas Plinit Plaku, ishin Etruskë të dëbuar në Alpe nga Lugina e lumit Po, që ishte pushtuar nga Galët. Ky tregim i origjinës së Raetit mbështetet nga historiani romak i epokës së Augustit, Tit Livi. Nëse kjo historiografi është e saktë, atëherë zhvendosja nga lugina e lumit Po do të kishte ndodhur në periudhën mes viteve 600-400 p.e.s., kur migrimet e mëdha të fiseve kelte nga Galia rezultuan në keltizimin e gjithë atij rajoni.
Por “teoria e migrimit” tradicionale e përkrahur nga autorët klasikë dhe, deri në vitet 1960, nga shumica e studiuesve modernë, nuk konsiderohet më si shpjegimi i vetëm i mundshëm për ndryshimin socio-gjuhësor. Është po aq e mundshme që Raetët, nëse flisnin një gjuhë të ngjashme me etruskët, të ishin indigjenë alpinë që e kishin folur atë për aq kohë sa, nëse jo më gjatë se etruskët e Etrurisë, siç besojnë shumica e studiuesve, etruskishtja përfaqëson Gjuhën bazë para-evropiane (IE) të Italisë dhe Alpeve.
Përndryshe, nëse indigjenët alpinë më parë flisnin një gjuhë që nuk kishte lidhje me etruskishten, ata mund të kenë adoptuar etruskishten përmes proceseve të tjera përveç imigrimit masiv, p.sh. nëpërmjet shkëmbimit kulturor me etruskët e luginës së lumit Po, ose si rezultat i “transferimit të elitës” nga një elitë etruske që fitoi hegjemoninë politike mbi fiset alpine.
3. TIRENËT – ETRUSKËT
Toskana, (-ae, f.) ose me emrin e saj të lashtë “Etruria” (italisht: Toscana) është një rajon administrativ i Italisë.
Rajoni i Toskanës është burimi, përveç gjuhëve të tjera romane dhe retroromane, edhe i gjuhës moderne italiane.
Emra të tjerë latinë për rajonin janë: Tuscia, Suchcia, Etruria, Hetruria, Aetruria, Tyrrhenia, Tuscania, Toscan Marchia, Toscana.
Emrat latinë të banorëve janë: Tusci, Suchci, Suchcici, Etrusci, Hetrusci, Tyrrhenians, Tyrrhenici, Tuscanic, Tuscani.
(23 gusht 2023)