Shkruan: GĂ«zim Mekuli
âFake newsâ Ă«shtĂ« njĂ« shprehje e re. NĂ« gjuhĂ«n tonĂ« tĂ« bukur shqipe kjo fjalĂ« mund tĂ« pĂ«rkthehet edhe si âlajm i rremĂ«â, por kjo pĂ«rshtatje dhe ky pĂ«rkthim nuk Ă«shtĂ« aq pĂ«rshkrues sepse nuk e ka fuqinĂ« spjeguese qĂ« tĂ« bĂ«jĂ« âfotografinĂ«â besnike tĂ« problemit qĂ« sjellĂ« ky âlajmâ.
Sipas fjalorit tĂ« gjuhĂ«s shqipe, fjala âFALSIFIKOJâ paraqet si tĂ« vĂ«rtetĂ« diçka tĂ« gĂ«njeshtĂ«rt; pra âshtrembĂ«roj tĂ« vĂ«rtetĂ«n, ndĂ«rroj a ndryshoj diçka pĂ«r tĂ« mashtruar tĂ« tjerĂ«tâ, (FGJSSH). Duke u nisur nga fakti se âlajmiâ i tillĂ« ndĂ«rtohet me qĂ«llim qĂ« âgĂ«njeshtrĂ«n tĂ« paraqet si tĂ« vĂ«rtetĂ«â, dhe pĂ«r tĂ« âmashtruar tĂ« tjerĂ«tâ, pĂ«rshtatja mĂ« e mirĂ« pĂ«r fjalĂ«n âfake newsâ do tĂ« ishte âlajm i rremĂ«â.
âLajmi i rremĂ«â i shitet publikut si i vĂ«rtetĂ«. E kjo minon demokracinĂ« tonĂ« tĂ« brishtĂ«, sepse demokracia Ă«shtĂ« e bazuar nĂ« besueshmĂ«ri tĂ« lajmit dhe nĂ« informacionin e sakt. Prandaj Ă«shtĂ« e rĂ«ndĂ«sishme qĂ« secili nga ne tĂ« ketĂ« njĂ« qĂ«ndrim kritik ndaj burimit tĂ« lajmit.
PĂ«r shembull:
1. Ku është publikuar lajmi? A është ky kanal i besueshëm, apo është ky një kanal pa redaktorë e pa gazetarë siq janë portalet, Tweeter dhe Facebooku?
2. Nga vie ky lajm? A Ă«shtĂ« gazetari burim i parĂ«, e i brendshĂ«m, i cili e ka pĂ«rjetuar ndodhinĂ«, â ose a mos Ă«shtĂ« ndokush qĂ« âka dĂ«gjuarâ se dikush e ka parĂ« ndodhinĂ«.
Dhe, më e rëndësishmja
3. A ka mundĂ«si qĂ« burimi i lajmit tĂ« ketĂ« motive tĂ« fshehta politike a ekonomike? A ka mundĂ«si qĂ« ky burim tĂ« ketĂ« si qĂ«llim qĂ« informacioni tĂ« shpĂ«rndahet tek sa mĂ« shumĂ« njerĂ«z? A ka mundĂ«si qĂ« burimi i lajmit tĂ« pĂ«rfitoj para sepse âti besonâ nĂ« lajmin e kĂ«tij burimi?
âđđđđ đđđđâ, đđđđđđđ đ đđđđđđđđ?
ShqiptarĂ«t kishin dĂ«gjuar dhe ishin ballafaquar me lajmin e kontrolluar; pra me âlajmin partiakâ, âlajmin e pushtetitâ, âlajmin joprofesionalâ, âlajmin e UNMIK-utâ, âlajmin e EULEX-itâ, âlajmin e BRUXEL-itâ, âlajmin e ambasadaveâ, âlajmin e Hashimitâ dhe me âlajmin e SalĂ«s e tĂ« Editâ. Por, shprehjen e re âfake newsâ, e kishim dĂ«gjuar rrallĂ«. MegjithatĂ«, lajmi i rremĂ« si prodhim gazetaresk, nuk Ă«shtĂ« diçka e re pĂ«r ne. AtĂ« e kemi parĂ«, lexuar dhe dĂ«gjuar shpesh: Thashethemet, konspiracion, gĂ«njeshtra dhe mashtrimi i qĂ«llimshĂ«m, janĂ« disa nga veçoritĂ« e lajmit tĂ« rremĂ«.
«You are fake news», i tha kryetari i SHBA-ve, Donald Trump, njĂ« gazetari tĂ« CNN-it. A ju kujtohet? FjalinĂ« âti je lajm i rremĂ«â, Trump e tha qĂ« nĂ« konferencĂ«n e parĂ« pĂ«r shtyp; menjĂ«herĂ« pas zgjedhjeve. Biles, ky nuk deshi tĂ« dĂ«gjojĂ« as pĂ«r pyetjen qĂ« gazetari e kishte gati pĂ«r tâia shtruar. Shpejt e shpejtĂ« âlajm i rremĂ«â u bĂ« njĂ« nga thĂ«niet e preferuara tĂ« Trumpit. âFAKE NEWSâ u shkrua shpesh nga ai me SHKRONJA TĂ MĂDHA nĂ« Twitter.
đ·đđ đ̧đđ đÌđđđđÌ đđÌ đđÌ đđÌđđđđđÌ đđđđđ đ đđđđđÌ: đ«đđ, đ̧đđđđÌ đđđ đÌđđđđÌ đđđđ đ đđđđđÌ?
âFake newsâ, apo âlajm i rremĂ«â, Ă«shtĂ« njĂ« pĂ«rfaqĂ«sim i njĂ« ngjarjeje/ndodhijeje qĂ« nuk ka ndodhur fare. Ky lajm mĂ« shpesh shfaqet nĂ« faqe tĂ« internetit sesa nĂ« televizion, radio apo nĂ« gazetĂ«n e shtypur.
Gjithsesi qĂ«llimi i lajmeve tĂ« rreme Ă«shtĂ« qĂ« tĂ« mashtrojĂ« ose tĂ« keqinformoj opinionin publik. Shkurt e shqip: âFake Newsâ Ă«shtĂ« njĂ« gĂ«njeshtĂ«r e qĂ«llimshme dhe e paramenduar me kujdes: janĂ« tregime tĂ« shpifura. Po marrim njĂ« shembull nga marrĂ«dhĂ«nja media dhe politikĂ« nĂ« PrishtinĂ«: Me 29.01.2012 mediat shqipe publikojnĂ« lajmin se âAlbin Kurti Ă«shtĂ« takuar me serbĂ« dhe se kishte qenĂ« i mbuluar me batanije kur Ă«shtĂ« takuar me ataâ. Kjo fjali ishte thĂ«nĂ« nga Bekim Haxhiu, (PDK). Lajmi i publikuar nga RTK dhe nga mediat tjera tĂ« regjimit nuk u vĂ«rtetua asnjĂ«herĂ«. Si pasojĂ« opinioni publik u ça e u acarua.
Si lajm i rremë nuk mund të konsiderohet mendimi i kundërshtarit që ty nuk të pëlqen. Lajmi i rremë është gënjeshtër e qëllimshme; shpesh kjo e plasuar në formën e artikujve të lajmeve e që synon për të gënjyer publikun.
ĂshtĂ« me rĂ«ndĂ«si tĂ« theksohet se ky lloj lajmi nuk ka gabime faktike, shkencore ose neglizhencĂ« nga ana e gazetarit. Ky lajm prodhohet nga politika/pushteti dhe lansohet pĂ«r tĂ« ngatĂ«rruar opinionin publik. PĂ«rsĂ«ri njĂ« shembull nga Prishtina: Me 05 nĂ«ntor 2016 mediat shqipe tĂ« PrishtinĂ«s dhe tĂ« TiranĂ«s lancojnĂ« lajmin se Astrit Dehari, aktivist i LĂ«vizjes VetĂ«vendosje, Ă«shtĂ« vetĂ«vra pas pirjes sĂ« barĂ«rave. KĂ«tu citohet drejtori i policisĂ« pĂ«r rajonin e Prizrenit, Nexhmi Krasniqi, i cili thot se, âdyshohet qĂ« aktivisti i LĂ«vizjes VetĂ«vendosje, Astrit Dehari kishte konsumuar barna dhe kishte rĂ«nĂ« nĂ« komĂ«â dhe shton se, ârrugĂ«s pĂ«r nĂ« emergjencĂ« ka ndĂ«rruar jetĂ«, ndĂ«rsa nĂ« emergjencĂ« ka shkuar pa shenja jeteâ. Lajmi mori pĂ«rmasa tĂ« luftĂ«s speciale e propagandistike. Si pasojĂ« e kĂ«saj hapsira publike u armiqĂ«sua. Opinioni mbeti i hutuar e i kĂ«rcĂ«nuar.
Duhet theksuar se lajm i rremĂ« mund tĂ« jetĂ« trillim i plotĂ«, por ky mund tĂ« jetĂ« edhe gĂ«njeshtĂ«r e mbĂ«shtjellur me ngjarje tĂ« vĂ«rtetĂ«. Paçka kjo e fundit, pra gĂ«njeshtra e mbĂ«shtjellĂ« nĂ« ngjarje tĂ« vĂ«rtetĂ«, Ă«shtĂ« e vĂ«shtirĂ« pĂ«r tu zbuluar. E them kĂ«tĂ« sepse lajmet e rreme âkĂ«mbngulinâ qĂ« tĂ« huazojnĂ« besueshmĂ«rinĂ« e gazetarisĂ«. Si rrjedhojĂ«, kĂ«to âlajmeâ marin formĂ«n dhe pĂ«rmbajtjen gazetareske: KĂ«to âlajmeâ pĂ«rdorin gjuhĂ«n dhe stilin gazetaresk. NĂ« kĂ«tĂ« mĂ«nyrĂ«, kĂ«ta parazitĂ« politik, i mundĂ«sojnĂ« hapsirĂ«s publike qĂ« tĂ« thithĂ«, ta besoj dhe ta pranoj gĂ«njeshtrĂ«n si tĂ« vĂ«rtetĂ«.
PĂ«rpos interesve politike e ideologjike âlajmi i rremĂ«â Ă«shtĂ« i motivuar edhe ekonomikisht. Lajmet e tilla janĂ« tĂ« âprodhuaraâ pĂ«r tĂ« gjeneruar klikime tĂ« portaleve, e qĂ« mund tĂ« kthehen nĂ« para nga reklamat. Por, mos tĂ« harrojmĂ«, gjithsesi qĂ«llimi i âfake newsâ Ă«shtĂ« pĂ«r tĂ« ndikuar, dezinformuar dhe pĂ«r ta kontrolluar opinionin publik.
âđđđđđđ đđđđđđđđđđđâ
NĂ« lidhje me lajmet e rreme duhet pĂ«rmendur njĂ« shprehje tĂ« re nga fusha e gazetarisĂ«. ĂshtĂ« fjala pĂ«r tĂ« ashtuquajturat âfaktet alternativeâ. Shembull nga Washingtoni: ZĂ«dhĂ«nĂ«si i shtĂ«pisĂ« sĂ« bardhĂ« kishte ofruar informata tĂ« pasakta pĂ«r numrin e pjesĂ«marrĂ«sve gjatĂ« betimit tĂ« Donald Trump. NĂ« çastin ku zĂ«dhĂ«nĂ«si u ballafaqua me kĂ«tĂ« fakt nga njĂ« gazetar i NBC, kĂ«shilltari i Trumpit, Conway, e luti gazetarin e NBC qĂ« tĂ« âmos jetĂ« edhe aq dramatikâ, sepse Spicer kishte pĂ«rdorur ca âfakte alternativeâ.
Pra, âlajmi i rremĂ«â mund tĂ« ketĂ« si âmbĂ«shtetjeâ edhe âfaktet alternativeâ. Shembull nga Washingtoni pĂ«rsĂ«ri: SHBA-tĂ« pĂ«rmes fotografive satelitore kishin pĂ«rgatiur opinionin amerikan dhe atĂ« ndĂ«rkombetar, se Sadam Hyseini kishte armĂ« kimike. Mbi kĂ«to lajme edhe u sigurua mbĂ«shtetja ndĂ«kombĂ«tare pĂ«r sulmin ajror mbi Irak. MĂ« vonĂ« e gjithĂ« kjo doli se kishte qenĂ« njĂ« âfake newsâ.
A është e lehtë të zbulohet lajmi i rremë? Jo! Problemi është më i thellë sesa që e mendon konsumuesi i lajmit. Kjo për faktin sepse ky lajm sajohet, përpunohet dhe lancohet si nga politika e po ashtu edhe nga media. Pra, jo rrallë, është një bashkëveprim logjik i medias dhe politikës. Kjo ka ngjyrime propagandistike!
đŻđđđđđđđđđđđđđđ đ đđđđđđ đđÌ đđđđđÌ:
– Ato janĂ« lajme pa rrĂ«njĂ« nĂ« realitet: tĂ« ndĂ«rtuara e tĂ« shpĂ«rndara vetĂ«m pĂ«r ta drejtuar opinionin publik nĂ« njĂ« drejtim tĂ« caktuar politik-partiak.
– Ai Ă«shtĂ« âlajmâ i shtrembĂ«ruar qĂ« ka pikĂ«nisje dhe qĂ«llime tĂ« qarta propagandistike. Ky âlajmâ, pĂ«rpos qĂ« pĂ«rdoret nga pushtetet dhe opozitarizmi, pĂ«rdorĂ«t shpesh edhe nga qeveria e SerbisĂ«, GreqisĂ« dhe ajo e RusisĂ« karshi gjeo-politikave shqiptare.
– Ato janĂ« ngjarje/ndodhi tĂ« porisitura, qĂ« arrijnĂ« tek aktorĂ«t nĂ« konflikt, paçka kĂ«to âlajmeâ detyrojnĂ« gazetarĂ«t tĂ« besojnĂ« se ata âe kanĂ« parĂ« dhe e kanĂ« pĂ«rjetuarâ njĂ« ndodhi apo njĂ« ngjarje krejt spontane. KĂ«tu, mediat mund tĂ« bĂ«hen ânaiveâ nĂ« zgjdhjen e lajmit dhe, Ă«shtĂ« mu kjo âzgjedhjeâ qĂ« çon nĂ« simpati me mashtruesin (me prodhuesin e lajmit tĂ« rremĂ«).
– Ato janĂ« thashetheme qĂ« gjejnĂ« rrugĂ«n e tyre pĂ«rmes âautostradĂ«s sĂ« lajmeveâ ku, media qĂ« pĂ«rhapĂ« ato, nuk Ă«shtĂ« e shqetĂ«suar, e as e interesuar, pĂ«r tĂ« vĂ«rtetuar nĂ«se ato âlajmeâ janĂ« tĂ« vĂ«rteta/sakta.
– Ato janĂ« trillime tĂ« publikuara pa asnjĂ« kontrollĂ« paraprak: pĂ«r shkakun se ato media mbĂ«shtesin paragjykimet pĂ«r njĂ« orientim politik, partiak apo ideologjik: apo e duan edhe pĂ«rfitimin material.
– Ato janĂ« gabime tĂ« mĂ«dha tĂ« mediave tĂ« fuqishme qĂ« prekin njĂ« drejtim tĂ« caktuar politik. Shembull: âlajmiâ qĂ« kryetari Trump kishte hequr bustin e Martin Luther Kingut nga Zyra ovale.
– Ato janĂ« deklaratat politike qĂ« sajohen pĂ«r tĂ« krijuar âopinione tĂ« dyshimtaâ.
– Ato janĂ« tĂ« âzbukuruara/tĂ« kozmetikĂ«zuaraâ e tĂ« prodhuara nga gazetarĂ«t e mediave (jo)serioze me qĂ«llim qĂ« tĂ« rritet vlera e njĂ« artikulli apo fotografieje. Shembull: Fotografia me tymin falso nĂ« luftĂ«n e Bejrutit. Reuters nĂ« vitin 2006 tĂ«rhoqi 920 fotografi tĂ« shkrepura nga fotografi, Adnan Hajj,. Si pasojĂ« e âfake pictureâ fotgrafi dĂ«bohet nga puna (BBC).
– Ato janĂ« teori tĂ« konspiracionit nĂ« tĂ« cilat besojmĂ« dhe, akoma mĂ« keq, edhe i shpĂ«rndajmĂ« ato.
– Ato janĂ« mbulesa partiake: me qĂ«llime politike dhe ideologjike. Shembull: ShĂ«njimi i kufirit tĂ« KosovĂ«s me Malin e Zi. Qeveria e KosovĂ«s thoshte se shĂ«njimi i kufirit me Malin e Zi Ă«shtĂ« nĂ« rregull, i saktĂ« dhe se Kosova nuk humbet territor. Por ekspertĂ«t e pavarur argumentojnĂ« tjetrĂ«n: Kosova humbi 8.230 metra katrorĂ« territor, Mali i Zi fitoi 70.44 kilometra mĂ« shumĂ«. Pstaj gĂ«njeshtra pĂ«r âZAJEDNICĂNâ serbe, etj, etj.
– Aty Ă«shtĂ« larguar diçka, Ă«shtĂ« lĂ«nĂ« jashtĂ« apo Ă«shtĂ« pĂ«rjashtuar diçka e rĂ«ndĂ«sishme.
đđȘđŁđđÌđšđ đ„đÌđ§ đđđŻđđ©đđ§đđŁđÌ đđ„đ€ đ„đÌđ§ đ„đ€đĄđđ©đđ đÌđŁ?
Lajmet e rreme janë sfiduese për gazetarinë. Jetojmë në një kohë ku kritika ndaj medias është shtuar dhe ku pabesia ndaj mediave në përgjithësi sa vjen e shtohet. Për shembull në debatet që u zhvilluan rreth largimit të Britanisë nga Bashkimi Europian (Brexit) dhe rreth zgjedhjeve për kryetar në SHBA, vërejmë se besueshmëria tek elita politike është e ulët.
Dhe, akoma më keq, mediat konsiderohen si pjesë e elitës. Këtu do të rikujtoj një sondazh të Reuters (2016) ku rezultatet tregojnë se vetëm një në tre (32 përqind) të norvegjezëve kanë besim tek gazetarët. Dhe, vetëm çdo i dyti norvegjez (46 përqind) beson në lajme.
đđđŁđŠđđ đ đ«đ«đđŠđ đ«đ«đđłđąđ€ đ©đÌđ« đŹđĄđšđȘđÌđ«đąđ§đÌ đđšđ§đÌ?
Rreziku që shoqëria të keqinformohet, egziston. Sot është e vështirë të dallosh në mes të gazetarisë serioze dhe asaj gënjeshtare: gënjeshtër e mbështjellur në formën e lajmit. Kjo gazetari, e ky lajm, mund të krijoj një shoqëri të polarizuar e debat të barrikaduar. (Le të shikojmë hapsirën publike, debatet dhe komunikimin publik në Tiranë e në Prishtinë).
đđ»đđČđđđ¶đșđ¶ đ»đČÌ đčđźđ·đșđ¶đ» đČ đđČÌđżđđČđđČÌ đČÌđđ”đđČÌ đ¶đ»đđČđđđ¶đș đ»đČÌ đșđ¶đżđČÌđŸđČđ»đ·đČ
Konsekuent deri në fund: Sa i rëndësishëm, sa i besueshëm e sa i sigurtë është lajmi sot?
PĂ«rgjigjja nuk Ă«shtĂ« e lehtĂ« por, njĂ« gjĂ« Ă«shtĂ« e saktĂ«: nuk mund tĂ« ketĂ« shoqĂ«ri pa âfake newsâ me politika e me institucione tĂ« korruptuara. Para se gazetarĂ«t dhe redaktorĂ«t tĂ« vlerĂ«sojnĂ« vĂ«rtetĂ«sinĂ« e teksteve, sigurinĂ« e lajmeve dhe tĂ« reportazheve, ata duhet tĂ« vlerĂ«sojnĂ« edhe sigurinĂ« pĂ«r jetĂ«n e tyre.
âđđđđ đđđđâ đÌđđđđÌ đđÌđđÌ đđđđđđ đ đđ đ đđđđđÌđđđđÌ đđđđÌ. đ«đđđđ đđÌđđđđđđđ, đđ đđÌ đđđ
đđ, đđÌđ đđÌ đđđđđÌ đđđđđđđđđ đđđ đđÌ đđÌđđđđđÌđ.
Shënim:
Redaksia, diplomacia. dk nuk e merr përgjegjësinë për pikëpamjet e autorit në shkrimin e botuar!
Respekt!
