Analizë Etimologjike dhe Historike e Toponimit të DURRËSIT: Origjina Ilire dhe proçesi i Greqizimit* dhe të Romanizimit të Toponimit!

________
Shenim: Atje në shkrim apo në vidio ku do të ndeshni fjalen Greqi e lashtë, Greqi, Klasike, Greqi Homerike apo Gjuhë e Lashtë Greke, do ta konsideroni si një term i ndërfutur nga studiuesit zyrtar, por që ky term nuk ekzistonte në atë kohë dhe i perket shekullin 19-të e më pas…!
HYRJE !
Toponimi i qytetit të Durrësit është ndër më të vjetrit dhe më të debatuarit në historinë e Ballkanit. Në këtë analizë, shqyrtohet origjina e emrit “Durrës”, që nga forma e tij më e hershme e dokumentuar si Epidamnos në greqishten e vjetër, përmes fazës romake Dyrrachium, deri te forma e sotme. Duke u mbështetur në fonetikën krahasuese të gjuhëve indoevropiane, etimologjinë e shqipes dhe zhvillimet historike të rajonit, argumentohet se toponimi ka rrënjë të qarta iliro-pellazge dhe se format greke dhe latine janë adaptime të mëvonshme, të bazuara në përkthime semantike e jo në krijim të drejtpërdrejtë nga kolonizatorët.
1. Konteksti historik dhe pranueshmëria apo jo e kolonizimit !
Sipas burimeve klasike si Thukididi, qyteti i Durrësit njihet në fillim si Epidamnos, emër i lidhur me themelimin e një kolonie nga Korinthasit dhe Kerkyrasit rreth shekullit VII p.e.s. Megjithatë, analiza historike dhe arkeologjike tregon se kjo zonë ka qenë e banuar shumë më herët nga fisi ilir i Taulantëve, të cilët kanë pasur një vendbanim të zhvilluar në këtë pozicion strategjik.
Kolonët helen* nuk themeluan qytetin nga e para, por u vendosën në një vendbanim ekzistues ilir për arsye tregtare dhe gjeopolitike. Kjo dëshmohet edhe nga prania e vazhdueshme e popullsisë ilire në konflikt dhe bashkëveprim me kolonistët, çka mohon tezën e një themelimi grek në kuptimin klasik.
2. Etimologjia e “Epidamnos”: Një përkthim helen* i një toponimi ilir!
Forma Epidamnos nuk ka një etimologji të brendshme të qartë në greqishten e vjetër. Parashtesa “epi-” (ἐπί) është një element gjuhësor i njohur që do të thotë “mbi”, “sipër” dhe është shumë produktive në fjalë të përbëra.
Megjithatë, ajo që bie në sy është elementi “damn-“, i cili nuk ka kuptim në greqisht, por në shqipen gegërishte fjala “dam” përkthehet si “dëmtim”, “ndarje”, “rrënim”. Kjo sugjeron që grekët kanë përkthyer pjesërisht emrin origjinal ilir, duke ruajtur rrënjën vendase dhe duke shtuar parashtesën e tyre për të krijuar kuptim në gjuhën e tyre.
Në këtë kuptim, një emër ilir i mundshëm si “Mbi Dam” ose “Mpi Dam” (mbi të dëmtuarën / mbi rrënojën) mund të jetë përkthyer nga grekët si “Epidamnos”, ku:
• epi (ἐπί) = mbi (përkthim i “mbi” ose “mpi”),
• damn = rrënjë e ruajtur nga ilirishtja/shqipja,
• -os = mbaresa e zakonshme e emrave në greqisht (jo prapashtesë me kuptim leksikor).
Kalimi fonetik mbi → mpi → epi është i mundshëm dhe i dokumentuar në gjuhësi historike, pasi ndodh zbutja ose humbja e bashkëtingëllores së parë “m” në pozita të patheksuara në huazime.
3. Interpretimi topografik dhe simbolik i emrit!
Durrësi ndodhet në një pozicion gjeografik të ekspozuar ndaj detit dhe erërave të forta, mbi një vijë bregdetare me rrezik të lartë erozioni dhe lëkundjesh sizmike. Kjo përputhet me konceptin e një “vendi të dëmtuar” ose të përçarë, mbi të cilin është rindërtuar qyteti – një “mbi të rrënuarën”.
Kjo analizë i jep emrit një kuptim të thellë simbolik dhe historik, ku vendbanimi i hershëm mund të jetë dëmtuar nga një ngjarje natyrore apo konflikt dhe më pas është rindërtuar “mbi të damen”.
4. Emri “Dyrrachium”: Latinizim i formës ilire !
Në periudhën romake, qyteti njihet si Dyrrachium, që rrjedh nga greqishtja Dyrrhachion (Δυρράχιον). Forma është adaptuar sipas fonetikës latine, por përsëri, analiza etimologjike tregon se baza është jo-greke.
Shqipja ruan fjalën “rrah” / “rrëhë”, që lidhet me përplasjen e dallgëve ose erërave-pra, “Dy-rrah” mund të nënkuptojë një vend i përplasur nga dy forca natyrore (deti dhe era), ose një terren i dyfish goditur. Edhe këtu ka një strukturë semantike që gjendet vetëm në gjuhën shqipe dhe nuk ka bazë greke apo latine.
5. Durrës: Evolucioni i një emri ilir në gjuhën shqipe!
Forma Durrës është natyrale në gjuhën shqipe dhe ka ndjekur një proces evolutiv:
• Dyrrhachium → Durrhës (forma mesjetare) → Durrës
• -ium latine është zëvendësuar me prapashtesën shqiptare -ës
• bashkëtingëllorja kh (χ) u thjeshtua në /h/ dhe më pas u zhduk
Kjo tregon një vazhdimësi gjuhësore që nuk do të kishte qenë e mundur nëse emri do të ishte një krijim i huaj totalisht i importuar.
6. Përfundime paraprake !
• Epidamnos nuk është emër i krijuar nga grekët, por një greqizim i një toponimi ilir, me përkthim të pjesshëm (epi = mbi) dhe ruajtje të rrënjës dam.
• Dyrrachium është një adaptim latinizues i një emri që mund të përshkruajë karakteristikat e territorit – me rrënjë të ruajtur në shqip (dy-rrah).
• Durrës është një formë natyrale e shqipes, që tregon vazhdimësi të një emri autokton ilir-pellazg.
• Prania e një elementi me kuptim në shqip (dam, mbi, rrah) dhe mungesa e kuptimit në greqisht e latinisht, përforcojnë origjinën vendase, parahelenike të toponimit.
• Forma “Dyrrachium” është një përshtatje latine, por rrënja “dur-” ka kuptime të thella në shqip dhe në gjuhët IE, që lidhen me qëndrueshmërinë dhe forcën.
• Durrësi si qytet ka ekzistuar përpara kolonëve grekë, dhe ilirët ishin popullsia dominuese gjatë gjithë historisë së tij, çka dëshmohet edhe nga fakti se sot qyteti flet shqip dhe jo greqisht apo latinisht.
• Krahasimi me gjuhët IE tregon se shqipja ka një lidhje të natyrshme me toponimin, duke e bërë atë një pasuri gjuhësore autoktone. Prandaj, emri “Durrës” nuk është as grek dhe as romak, por një trashëgimi gjuhësore dhe historike e drejtpërdrejtë e ilirëve dhe e shqipes.
7. Përfundimet Kryesore të Studimit!
Durrësi është një qytet ilir, jo grek, dhe emri i tij ka origjinë paragreke, që ka mbetur në shqip.
Emri “Dyrrhachium” nuk është krijim grek, por një përvetësim i një toponimi ilir.
Grekët dhe romakët kanë manipuluar historinë për ta paraqitur Durrësin si një themelim të tyre.
Dorianët dhe Heraklidët janë përdorur në mitologjinë greke për të fshehur realitetin historik të ndikimit ilir dhe pellazg në rajon.
8. Rekomandime për Studime të Mëtejshme !
Një analizë krahasuese e miteve greke për të identifikuar elementet e përvetësimit të trashëgimisë ilire.
Hulumtime arkeologjike në Durrës për të gjetur dëshmi më të hershme të vendbanimeve ilire përpara kolonizimit grek.
Një analizë më e thellë e gjuhës shqipe për të identifikuar më shumë toponime ilire që janë greqizuar ose latinizuar. Historia duhet të rishkruhet mbi baza të sakta gjuhësore dhe historike, duke i dhënë ilirëve dhe shqiptarëve vendin që meritojnë në të kaluarën e tyre.
9. Mesazh për Akademikët Shqiptarë !
Kujtesa historike dhe gjuhësore e një kombi nuk mbijeton vetëm përmes institucioneve, por përmes trimërisë së mendimit të lirë, guximit për të rishikuar narrativat e trashëguara, dhe përkushtimit ndaj kërkimit të së vërtetës.
Toponime si Epidamnos, Dyrrachium dhe Durrës nuk janë thjesht emra qytetesh-ato janë dëshmi të një vazhdimësie të thellë kulturore dhe gjuhësore, që lidhet me rrënjët e identitetit ilir dhe shqiptar. Nëse i lexojmë vetëm përmes lenteve të huaja, rrezikojmë të humbasim pjesën më jetike të historisë sonë: atë që e kemi trashëguar vetë.
U bëj thirrje akademikëve shqiptarë që të guxojnë të rivlerësojnë burimet, të përdorin mjetet bashkëkohore të gjuhësisë historike dhe arkeologjisë krahasuese, dhe të mos hezitojnë të vendosin në diskutim supozime të vjetra, sidomos kur ato janë formuluar pa praninë e shqipes në qendër të analizës.
Vetëm përmes kërkimit të palodhur, vullnetit për të bashkuar shkencën me ndjeshmërinë kombëtare, dhe bashkëpunimit me kolegë nga fusha të ndryshme, mund të ndërtojmë një histori që nuk na është imponuar, por që buron prej nesh.
******
Bibliografi !
1. Thukididi, ‘Historia e Luftës së Peloponezit’.
2. Cabanes, P. ‘Les Illyriens: de Bardylis à Genthios (IVe-IIe siècles avant J.-C.)’, Paris, 1988.
3. Chantraine, P. ‘Dictionnaire étymologique de la langue grecque’, Paris, 1968.
4. Çabej, Eqrem. ‘Studime Etimologjike në Fushë të Shqipes’, Tiranë, 1976-1990.
5. Demiraj, Shaban. ‘Gjuha Shqipe dhe Historia e Saj’, Tiranë, 1988.
6. Pittau, Massimo. ‘Origine della lingua sarda’, Sassari, 1984.
7. Llalla, Arben. ‘Origjina e Emrave Toponimikë në Shqipëri’, botime të ndryshme.
8. Marku, Kol. ‘Studime Historike dhe Etimologjike’, ACAS Skanderbeg, Spoleto.
*****
Shenim: Të nderuar lexues! Përfundimet besoj janë të qarta për gjithsecilin. Jeni të lutur, që kushdo që është i interesuar, ta lexoni me vëmendje dhe ta dëgjoni edhe këtë tekst dhe do të keni mundësi të ndiqni edhe video-tekstin të lexuar nga IA…!Ju kërkojmë ndjesë për disa lexime fjalësh, datash apo vitesh që IA ka vështirësi t’i perceptojë IA, por jeni të lutur të lexoni dhe shkrimin pasi i keni të qarta aty
Ju falënderojmë për vëmendjen dhe kohën e kushtuar. Jeni të lutur të mos harroni t’i bëni pëlqim shkrimit dhe videos nese e shikoni të arsyeshme sepse kështu do të rritet mundesia e perhapjes….Ju uroj një ditë të mbarë dhe mirupafshim së shpejti në shkrime dhe emisione të tjera në vazhdim!
_____
Kol Marku (Studiues)
Itali- 24. Mars 2025