Shkruan: Prof.dr.Abdulla Mehmeti
Shipkovicë- 23 prill 2023
Tezë për diskutime dhe reflektim

Me emrin Bajram, dy festat kryesore fetare Islame njihen vetëm ndër popujt që janë sunduar nga Perandoria Osmane, në trojet e lashta pellazge-ilire, jo edhe në botën arabe, siç e shpjegojnë etimologjia e kësaj fjale në gjuhën shqipe dhe historia e prejardhjes së këtyre festave sipas traditës së lashtë pellazge-ilire.
1.
Prejardhja dhe kuptimi në gjuhën shqipe i fjalës Bajram
BAJRAM-I; Bajramin (kall.): BAJ (bëj) – R (i/e re) – AMIN (lutje).
Në kuptimin më të gjerë nënkupton: Bërje e lutjes (Amin), për pranimin e agjërimit dhe ibadeteve të tjera nga Zoti, për një fillim të ri, pas agjërimit (pastrimit) në muajin e Ramazanit.
Edhe fjala tjetër- Fitër, që i bashkëngjitet fjalës Bajram, gjen shpjegim të plotë në gjuhën shqipe: Fi (t)-ri; fillim i ri; nga fjala fit (fyt), që nënkupton fillimin e ngrënies dhe pijes pas agjërimit, kthimin në gjendjen e mëparshme e të ushqyerit.
Shpjegime për prejardhjen e fjalës Amin-Amen, nga gjuha shqipe e lashtë, kemi dhënë në disa shkrime të mëhershme, kurse në këtë rast japim disa shpjegime nga autorë të tjerë, të cilët prejardhjen e kësaj fjale nuk e shpjegojnë mjaftueshëm, përkatësisht nuk japin një shpjegim shkencor të qëndrueshëm (shih pikën 6 në këtë shkrim).
Bajrami është festuar, ndoshta me ndonjë emër tjetër, para (ri)lindjes së fesë Islame
Argumenti 1:
“Bajrami i parë i Muhammedit a. s. ka qenë në vitin e dytë të Hixhrit, siç tregon hadithi në të cilin Enesi transmeton se “Pejgamberi i Allahut erdhi në Medinë, kurse banorët e saj kishin dy festa nga koha e injorancës* (e lashtë, pagane), gjatë së cilave ditë ata argëtoheshin. Pejgamberi a. s. i pyeti: “Cilat janë këto dy ditë? -kurse ata u përgjigjën: – Dy ditë në të cilat jemi argëtuar gjatë kohës së injorancës (para islamit). ”Në këtë Pejgamberi i Zotit tha: “Allahu ua ka zëvendësuar ato festa me dy festa më të mira: atë të Kurbanit dhe të Ramazanit.” (Ebu Davudi, hadith)
Argumenti 2.
“Kjo festë ka edhe përmbajtjen e saj, gëzimin, harenë, në çka tregon edhe shembulli i Ebu Bekrit r.a., i cili me një ditë bajrami e vizitoi të bijën e tij, Aishen r. a., në shtëpinë e Muhammedit a. s., ku aty i takoi dy shërbëtore që këndonin në shenjë feste. Ebu Bekri r. a., i prekur nga kjo gjendje, si baba, e qortoi Aishen r. a., duke bërtitur: “Vallë, kënga në shtëpinë e Pejgamberit të Zotit?!
Pejgamberi i Zotit, i kthyer me shpinë nga ana tjetër, u kthye dhe tha: “O Ebu Bekër, lëri! Çdo popull i ka festat e veta, kurse kjo është festa (bajrami) jonë”. (Buhariu dhe Muslimi, në: Muhammed Abdullah Draz, Agjërimi i Ramazanit, Prishtinë, 1987).
2.
Shpjegimi i festave fetare islame, Bajrami i Madh dhe Bajrami i Vogël, të njohur edhe si “Bajrami i Ramazanit”ose “Bajrami i Fitrit” dhe “Bajrami i Kurbanit”, sipas dijetarëve të fesë Islame
Përdorimi i emrave të këtyre festave si, “Fitër Bajram” dhe “Kurban Bajram”, siç i përdorin edhe një pjesë e shqiptarëve gjatë urimit të tyre, nuk janë të traditës shqiptare dhe sipas rregullave të gjuhë shqipe, si të tilla, këto urime bëhen në gjuhë të tjera, fatkeqësisht edhe nga vetë shqiptarët e besimit islam dhe të tjerët që i urojnë ata për këto festa.
“Fitër Bajrami është festa e cila bëhet pas mbarimit të muajit të Ramazanit. Emri Fitër Bajram vjen nga ajo se myslimanët para ditës së bajramit shpërndajnë lëmoshë, solidarizohen me të varfrit, kështu për ta festuar së bashku këtë festë.
All-llahu i Madhëruar ligjësoi në fund të muajit të Ramazanit festën e Fitër Bajramit, gëzim për myslimanët ashtu siç ligjësoi festën e Kurban Bajramit në ditën e dhjetë të muajit Dhul-Hixhxhe. Festa e Bajramit manifestohet duke falur namazin e Bajramit.”
Shpjegimi në këtë rast, se nga vjen kjo fjalë, emri i kësaj feste është tepër i zbehtë, madje pa ndonjë kuptim të qartë e të plotë.
3.
Ky është kuptimi i Bajramit të Fitrit, sipas dijetarëve të fesë islame në vendit tonë
“Besimtarët e fesë islame e festojnë Fitër Bajramin pas përfundimit të muajit të Ramazanit.
Fitër Bajrami është festa e cila bëhet pas mbarimit të muajit të Ramazanit. Emri Fitër Bajram vjen nga ajo se myslimanët para ditës së Bajramit shpërndajnë lëmoshë, solidarizohen me të varfrit, kështu për ta festuar së bashku këtë festë.
Kjo festë ka edhe përmbajtjen e saj, gëzimin, harenë, në çka tregon edhe shembulli i Ebu Bekrit r. a., i cili me një ditë bajrami e vizitoi të bijën e tij, Aishen r. a., në shtëpinë e Muhammedit a. s., ku aty i takoi dy shërbëtore që këndonin në shenjë feste. Ebu Bekri r. a., i prekur nga kjo gjendje, si baba, e qortoi Aishen r. a., duke bërtitur: “Vallë, kënga në shtëpinë e Pejgamberit të Zotit?!
Pejgamberi i Zotit, i kthyer me shpinë nga ana tjetër, u kthye dhe tha: “O Ebu Bekër, lëri! Çdo popull i ka festat e veta, kurse kjo është festa (bajrami) jonë”. (Buhariu dhe Muslimi, në: Muhammed Abdullah Draz, Agjërimi i Ramazanit, Prishtinë, 1987).
Kjo festë në arabisht quhet “Id, Eid”, që do të thotë kthim, sepse gjërat kthehen në gjendjen e mëhershme, normale, siç është ngrënia gjatë ditës etj.”
4.
Prej kur daton Bajrami, sipas dijetarëve të fesë islame?
“Bajrami i parë i Muhammedit a. s. ka qenë në vitin e dytë hixhri, në çka tregon hadithi në të cilin Enesi transmeton se “Pejgamberi i Allahut erdhi në Medinë, kurse banorët e saj kishin dy festa nga koha e injorancës* (e lashtë, pagane), gjatë së cilave ditë ata argëtoheshin. Pejgamberi a. s. i pyeti: “Cilat janë këto dy ditë?, kurse ata u përgjigjen: ‘Dy ditë në të cilat ditë jemi argëtuar gjatë kohës së injorancës (paganizmit). ”Në këtë Pejgamberi i Zotit tha: “Allahu ua ka zëvendësuar ato festa me dy festa më të mira: atë të Kurbanit dhe të Ramazanit.’” (Ebu Davudi, hadith)
Besimtarët myslimanë shënojnë edhe disa data të tjera, si: Bedrin, Çlirimin e Mekës, Kadrin, Mi’raxhin, Mevludin etj. Në këto ditë agjërohet, lexohet Kur’an, bëhet namaz nafile e veprime të tjera të pëlqyera. Disa grupe minore thonë se këto nuk janë festa dhe se janë haram (bid’ate) të festohen. Përgjigjja është se këto data nuk janë detyrime fetare, por data që muslimanët i kujtojnë për të mirë dhe në këtë emër lexojnë Kur’an, agjërojnë, bëjnë ibadete të ndryshme, ndajnë sadakë, jo si festa por si ditë që duhet ta mbajnë gjallë kujtesën e myslimanëve. Me këtë veprim ata nuk kryejnë asnjë shkelje të dispozitave, përkundrazi, shtojnë intensitetin e ibadeteve dhe zbusin zemrat para egoizmit.”
(https://www.gazetaexpress.com/ky-eshte-kuptimi-i-festes…/)
5.
AMIN
Kuptimi i kësaj fjale sipas Fjalorit të Gjuhës së Sotme Shqipe:
“AMIN pj. fet.
1. Përdoret në mbarim të lutjeve ose të shërbesave fetare me kuptimin: “ashtu qoftë!”.”
6.
Shpjegimi i fjalës Amen sipas Enciklopedisë Britanike:
Origjina e fjalës Amen – Amin
Amen zakonisht përdoret pas një lutjeje, besimi ose deklarate tjetër zyrtare. Flitet për të shprehur ratifikimin ose marrëveshjen solemne.
Përdoret në mënyrë ndajfoljore për të nënkuptuar “sigurisht”, “ashtu është” ose “kështu të jetë”. Amen mund të përdoret në lutjet zyrtare brenda një shkrimi të përcaktuar. Por përdoret gjithashtu edhe për të shënuar lutjet personale.
Amen mund të përdoret gjithashtu si një pohim jashtë mjediseve fetare. Nëse thërrisni, “Ne kemi nevojë për qasje në arsim cilësor për të gjithë fëmijët”, ka nga ata që mund të përgjigjen, “Amen!”
Amen rrjedh nga hebraishtja āmēn, që do të thotë “siguri”, “e vërtetë” dhe “me të vërtetë”. Gjendet në Biblën Hebraike dhe në Dhiatën e Vjetër dhe të Re. Në anglisht, fjala ka dy shqiptime kryesore: [ ah-men ] ose [ ey-men ]. Por, mund të shprehet në mënyra të pafundme, nga një pëshpëritje e butë në një britmë gëzimi.
Kush thotë amin?
Adhuruesit modernë të Krishterimit, Islamit dhe Judaizmit përdorin të gjithë një version të fjalës dhe të dhënat tregojnë se ajo është përdorur si shprehje e pajtimit pas lutjes për shekuj me radhë.
Në judaizëm, xhematët thonë amen në përgjigje të fjalëve të rabinit, ose udhëheqësit shpirtëror. Termi shfaqet si pjesë e një numri lutjesh hebraike.
Në krishterim, fjala amen zë një pozicion qendror, por shpesh përdoret në mënyrë spontane në fund të lutjeve ose si një shprehje personale e pohimit për fjalët e tjetrit gjatë një predikimi ose një diskursi tjetër fetar.
Islami, si judaizmi, përfshin një përdorim më formal të fjalës në ritual, por gjithashtu e konsideron atë një mënyrë të përshtatshme për t’i dhënë fund çdo lloj lutjeje. Në vend të amin, muslimanët në përgjithësi thonë amin.
Në mitologjinë egjiptiane, Amen, ose Amon, ishte një hyjni e përfaqësuar nga një dash, perëndia e jetës dhe e riprodhimit. Është thjesht një rastësi që fjala amen i ngjan emrit të kësaj hyjnie.
Perëndia e lashtë egjiptiane Amon nuk ka asnjë lidhje me deklaratën (hebraike) të pohimit Amen.”
7.
Amen – Amin (lutje)
“Amen, shprehje e marrëveshjes, konfirmimit ose dëshirës e përdorur në adhurim nga çifutët, të krishterët dhe të besimit Islam.
Kuptimi bazë i rrënjës semite nga e cila rrjedh është “i fortë”, “i fiksuar” ose “i sigurt”, dhe folja hebraike e lidhur do të thotë gjithashtu “të jesh i besueshëm” dhe “të kesh besim”. Dhiata e Vjetër Greke zakonisht përkthehet amen si “ashtu qoftë”; në Biblën angleze është përkthyer shpesh si “me të vërtetë” ose “me të vërtetë”.
Në përdorimin e tij më të hershëm në Bibël, amen u shfaq fillimisht dhe iu referua fjalëve të një folësi tjetër me të cilin ishte dakord.
Zakonisht prezantonte një deklaratë pohuese. Për theksim, si në betimet solemne, ameni nganjëherë përsëritej. Përdorimi i amen-it fillestar, i vetëm ose i dyfishtë në formë, për të futur deklarata solemne të Jezuit në Ungjijtë (52 herë në Ungjijtë Sinoptikë -Mateu, Marku dhe Luka – dhe 25 herë në Ungjillin sipas Gjonit) nuk kishte asnjë paralele në praktikën hebraike. Amen të tillë shprehnin sigurinë dhe vërtetësinë e deklaratës që pasoi.
Përdorimi i amen-it në liturgjinë e tempullit hebre si përgjigje nga njerëzit në mbyllje të një doksologjie ose lutjeje tjetër të shqiptuar nga një prift duket se ka qenë e zakonshme që në kohën e shekullit të IV para Krishtit. Ky përdorim liturgjik hebre i amen-it u miratua nga të krishterët. Justin Martiri (shek. II pas Krishtit) tregoi se amen përdorej në liturgjinë e Eukaristisë dhe më vonë u fut në shërbimin e pagëzimit.
Një amen i fundit, i shtuar nga një folës i cili ofronte falënderime ose lutje, publike ose private, për të përmbledhur dhe konfirmuar atë që ai vetë kishte thënë, u zhvillua natyrshëm nga përdorimi i mëparshëm në të cilin të tjerët përgjigjeshin me amin. Përdorimi i amen-it të fundit gjendet në Psalme dhe është i zakonshëm në Dhiatën e Re. Judenjtë e përdornin fjalën amin për të përfunduar lutjet në kohët e lashta dhe të krishterët mbyllnin çdo lutje me të. Ndërsa himnet u bënë më të njohura, përdorimi i amenit në fund të tyre u zgjerua.
Edhe muslimanët e përdorin fjalën amin, që thuhet pas çdo leximi të sures së parë.“
(https://www.britannica.com/topic/amen-prayer)
8.
Lebarani në Indonezi, Malajzi dhe vendet fqinje të tyre, sikurse Bajrami në vende të tjera
Lebaran është emri popullor për dy festat zyrtare islame, Eid al-Fitr dhe Eid al-Adha në Indonezi, dhe është një nga festat kryesore kombëtare në vend. Pushimi Lebaran zyrtarisht zgjat dy ditë në kalendarin indonezian, megjithëse qeveria zakonisht i shpall disa ditë para dhe pas Lebaran si festë. Shumë individë apo familje, veçanërisht muslimanët marrin pushim me pagesë nga vendi i tyre i punës gjatë këtyre ditëve.
Etimologjia
“Idul Fitri” dhe “Idul Adha” janë drejtshkrimi indonezian i arabishtes “Eid al-Fitr” dhe “Eid al-Adha”. Ndërsa “lebaran” është emër i lokalizuar për këtë rast festiv, etimologjia nuk është e qartë. Sugjerohet që rrjedh nga fjala javaneze lebar që do të thotë “përfunduar”, pastaj fjala “lebar” përthithet në gjuhën indoneziane me prapashtesën shtesë “-an”, kështu që bëhet një fjalor i zakonshëm për një festë kur rituali i agjërimit është “e përfunduar”, ose rrjedh nga fjala sudaneze lebar që do të thotë “bollëk” ose “shumë” për të përshkruar bollëkun e ushqimeve të shijshme që shërbehen për mysafirët, vizitorët; familjarët, të afërmit, fqinjët dhe miqtë gjatë kësaj feste. Një tjetër teori e sugjeruar, “lebaran” rrjedh nga Betawi, lebar që do të thotë “i gjerë”, kështu që kremtimi do të thotë të zgjerosh ose zgjerosh ndjenjën e zemrës pas agjërimit të Ramazanit. Madurezët kanë gjithashtu një fjalë të ngjashme të quajtur “lober” për të përshkruar përfundimin e agjërimit të Ramazanit. Është gjithashtu e mundur fjala ‘lebaran’ të rrjedhë nga fjala luber > luber-an > lebaran, që do të thotë vërshim.
Termi lebaran zakonisht përdoret për të shënuar festën islame të Fitër Bajramit, megjithatë në terma më të lirë ndonjëherë përdoret për të përshkruar festivale dhe manifestime të ngjashme. Për shembull, në indonezisht termi “lebaran haji” (lit. ‘lebaran i haxhit’) përdoret në mënyrë joformale për të përshkruar Kurban Bajramin, gjithashtu “lebaran china” (shqip. ‘lebaran kinez’) për Vitin e Ri Kinez.
Megjithatë, Krishtlindjet, edhe pse kanë ngjashmëri në bollëkun e ushqimeve, nuk përmenden kurrë si Lebaran, por vetëm si Natal ose Natalan.
Historia
Lutja masive e Bajramit në fushë të hapur gjatë periudhës koloniale të Indisë Lindore (Holandeze)
Fjala lebaran rrjedh nga një fjalë javaneze dhe sipas studiuesit mysliman indonezian Umar Khayam, tradita lebarane ishte rezultat i ndikimit midis kulturës javaneze dhe Islamit gjatë shekullit të 15-të.
Sipas traditave javaneze, tradita lokale lebarane e Id-ul Fitri filloi për herë të parë kur Sunan Bonang, një nga Wali Songo të Tubanit në Java të shekullit të 15-të, u bëri thirrje muslimanëve të lartësojnë përsosmërinë e agjërimit të Ramazanit duke kërkuar falje dhe falje të të tjerëve, ‘keqbërjet. Kërkimi dhe dhënia e faljes gjatë Fitër Bajramit është krejt unike në mesin e muslimanëve indonezianë dhe nuk ka ndodhur në mesin e muslimanëve të Lindjes së Mesme, nënkontinentit Indian apo gjetkë. Shumica e muslimanëve të botës do të shprehnin vetëm Bajramin e Bajramit (Bajramin e bekuar).
Tradita të tjera lebarane që janë unike lokale dhe rrjedhin nga traditat javaneze janë sungkem dhe konsumojnë ketupat. Sungkem është tradita javaneze për të kërkuar bekim dhe falje nga prindërit, gjyshërit dhe pleqtë. Prindërit ulen në një karrige ndërsa fëmijët dhe të rinjtë përkulen thellë me majën e hundës duke prekur duart e tyre që mbështeten në prehrin e prindërve. Është shenjë e përulësisë, shprehjes së përkushtimit dhe nderimit të prindërve dhe të moshuarve. Një traditë tjetër është konsumimi i ketupat ose kupat në gjuhën Javaneze. Tradita për përgatitjen dhe konsumimin e ketupatit gjatë lebaranit besohet se është futur nga Sunan Kalijaga, një nga Wali Songo që përhapi Islamin në Java, pasi përmban njëfarë simbolizmi. Besohet se kupat do të thotë nga ku lepat ose “pranimi i gabimeve” në Javanisht. Thurja e kryqëzuar e gjetheve të palmës simbolizon gabimet dhe mëkatet e njerëzve, dhe torta e brendshme e bardhë e orizit simbolizon pastërtinë dhe çlirimin nga mëkatet pas agjërimit, lutjes dhe ritualeve të Ramazanit. Përveç Java, tradita e konsumimit të ketupatit gjatë Fitër Bajramit gjithashtu mund të gjendet në të gjithë Indonezinë, nga Sumatra, Kalimantan, Sulawesi, Nusa Tenggara, në Malajzinë fqinje.”
9.
SHPJEGIME PLOTËSUESE
Kuptimi i fjalës LEBERAN në gjuhën shqipe është më i plotë dhe i qartë se në të gjitha shpjegimet përmes gjuhëve të tjera, që janë bërë nga studiuesit e derisotëm.
LE (lind) BE (besim) ANË (vise, vende). Festat që lidhen me fillimin e besimeve monoteiste në ato vende.
Me këtë rast duhet të përmendim faktin se, përhapësit e besimeve fetare në një Zot (monoteiste), fillimisht të fesë së Krishterë dhe më vonë të fesë Islame në botën Lindore, kanë qenë padyshim ilirët-shqiptarët, gjatë sundimit të Perandorisë Romake Lindore dhe të Perandorisë Osmane.
Meritë kryesore për përhapjen e besimeve fetare ndër popujt e Lindjes kanë Besët ilirë të Trakisë, shenjtorët dhe apostujt ilirë-dardanë dhe sidomos Shën Gjergji (Ngadhënjimtari), të cilin shumë dijetarë të mëdhenj të fesë islame e kanë konsideruar adhurues dhe përkrahës të madh të Islamit.