Shkruan: Prof.Dr. Abdulla Mehmeti
Shpalime historie

(Një kontribut modest për opinionin e gjerë lexues)
Në burimet më të lashta, edhe sipas Herodotit, thuhej se Eolianët (Elinët, Helenët) më parë quheshin pellazgë.
(According to Herodotus, it was said that the Aeolians were previously called Pelasgians.)
EOLIA (AEOLIA), EOLIANËT DHE EOLISHTJA (DIALEKT I PELLAZGJISHTES)
Eolët (/iːˈoʊliənz/; greqisht: Αἰολεῖς) ishin një nga katër fiset kryesore në të cilat “grekët e lashtë” (pellazgët) u ndanë në periudhën e lashtë (së bashku me akeanët (okeanët), dorianët (dorët) dhe jonianët (banorë në brigjet e detit Jon, Pajonë-Paionë, Jonianë etj.).
EMRI
Emri i tyre (Eolisë dhe Eolianëve) rrjedh sipas mitologjisë nga Eolus, paraardhësi mitik i eolëve dhe i biri i Helenit (Hyllenit-Yllit), patriarku mitik i kombit “grek”; në fakt vjen nga termi grek (pellazgjishte) aiolos (αίολος) që do të thotë “lëvizje e shpejtë” (banorë që kanë lëvizur nga një vend në tjetrin, siç quhen sot: muhaxhirët). Dialekti i “greqishtes së vjetër” (pellazgjishtes) që ata flisnin përmendet si gjuhë eolike.
HISTORIA
Me origjinë nga Thesalia, një pjesë e së cilës quhej Aeolia, Eolët shpesh shfaqen si më të shumtët ndër fiset e tjera helene (elene, yllene, ilire) të kohëve të hershme. Boeotianët, një nëngrup i Eolëve, supozohet se u dëbuan nga Thesalia dhe u zhvendosën vendndodhjen e tyre të re, në Beoti. Popujt eolianë u përhapën në shumë pjesë të tjera (në Greqinë e sotme), si në Etoli, Lakrisë, Korinth, Elisi, Mesini etj.. Gjatë pushtimit Dorian, Eolët nga Thesalia u larguan përtej detit Egje në ishullin Lesbos dhe rajonin e Aeolisë-Eolisë, të quajtur si të tillë edhe në Azinë e Vogël (Anadoll).
GJUHA
Në gjuhësi, greqishtja eolike (/iːˈɒlɪk/), e njohur edhe si eoliane (/iːˈoʊliən/), dialekti lasbe (lag, lab) ose lazbeike (lage), është grupi i dialekteve të “greqishtes” së vjetër që flitej kryesisht në Beoti; në Thesali; në ishullin Egje të Lesbos; dhe në kolonitë “greke” të Aeolisë-Eolisë në Anadoll dhe ishujt fqinjë.
Dialekti eolik tregon shumë arkaizma në krahasim me dialektet e tjera të Greqisë antike (varietetet arkado-qipriote, atike, jonike dhe dorike).
“Greqishtja” eolike njihet gjerësisht si gjuha e poetëve të lashtë Safo dhe e Alkeut të Mytilenës. Poezia eolike, e cila ilustrohet në veprat e Safos, përdor kryesisht katër metra klasikë të njohur si eolikë: glikonik (forma më themelore e linjës eolike), vargje hendekasilabike, strofa safike dhe strofa alkaike (dy të fundit janë emërtuar sipas poetëve të lashtë Safo dhe Alkeut).
Në Protagorën e Platonit, Prodiku e përcaktoi dialektin eolik të Pitakusit të Mytilenës si “barbar” (barbaros), për shkak të ndryshimit të tij nga stili letrar atik (autorëve të lashtë nga Atika): “Ai nuk dinte t’i dallonte saktë fjalët, duke qenë nga ishulli Lesbos dhe i rritur me një dialekt “barbar”.
Për shpjegime plotësuese në lidhje me këtë çështje mund t’u referoheni shkrimeve nga studiuesit me kompetencë shkencore dhe autorëve të huaj të shumtë (të lashtësisë dhe bashkëkohorë), që vërtetojnë se pellazgët kanë jetuar së paku 20 deri 24 mijë vjet para erës sonë edhe në Epir (shih historinë e qytetit të Janinës-Jonina, shpella e Barkmadhit) dhe në brigjet e Liqenit të Ohrit (Lynkestët, qyteti Pelion, varrezat mbretërore në Sellcë të Poshtme dhe në Trebenisht (Gorencë, Ohër-Strugë), që dëshmojnë për praninë e pellazgëve-pajonëve, dardanëve, ilirëve-arbërve-shqiptarëve (parthëve-të parëve tanë) në këto hapësira së paku 15 deri 20 mijë vjet para erës sonë.
Poshtëshënim:
Shënimet me ngjyrë të bardhë në hartën e mëposhtme janë të autorit të këtij shkrimi, kurse të tjerat sipas autorit të hartës.
Me ngjarë të verdhë në hartë janë shënuar vendet ku janë vendosur kolonistët “grekë” (në Kretë dhe brigjet lindore të Thesalisë), si tregtarë dhe magjistarë të dëbuar nga Egjipti, jo më herët se në shek. VIII para erës sonë.
(29 gusht 2022)