Shkruan: Prof.Dr.Abdulla Mehmeti
Shpalime
Numri i shqiptarëve në Rusi dhe Ukrainë, përfshirë edhe ata që tanimë janë asimiluar, por e dinë dhe mbajnë të fshehur prejardhjen e tyre, është tepër i madh, që përfshin rajone dhe qytete të tëra, jo vetëm disa katunde, siç mendojnë disa studiues të pushteteve aktuale.
Një pjesë e shqiptarëve që jetonin më herët në pjesën lindore dhe veriore të Bullgarisë u shpërngulën në tokat e Perandorisë Ruse, por ata arritën ta ruajnë gjuhën dhe kulturën e tyre në Ukrainën e sotme*.
Edhe më herët ka pasur shpërngulje (zhvendosje) të shqiptarëve në Rusi, e cila është dokumentuar vetëm nga gjysma e parë e shek. XVIII.
1737 – Ndër të shpërngulurit e parë ishin shqiptarët katolikë që u larguan nga Kosova pas kryengritje së vitit 1737. Ata u vendosën fillimisht nga austriakët në Vojvodinë, por prej andej, rreth 500 familje* u shpërngulën për në Rusi. Shqiptarët u vendosën në të ashtuquajturat rajoni “Nova Serbia”, që ndodhet në Ukrainën e sotme. Aty shqiptarët themeluan së paku tre fshatra. Gradualisht, nën presionin e pushteteve hoqën dorë katolicizmi dhe u asimiluan nga popullsia vendase ruse dhe ukrainase. Për praninë e tyre kujtoni tani vetëm emrat e shumë fshatrave, në rrënjë e të cilëve është fjala “Arnaut”, “Arbanas” dhe të ngjashme.
1775 – Edhe një numër i madh i banorëve shqiptarë të gadishullit grek* të Peloponezit (More), të cilët u ngritën kundër sundimit osman, u transferua në Krime me anijet ruse, në vitin 1775. Gjatë Luftës Ruse-Turke e viteve 1787-1791, një valë e madhe e shqiptarëve nga Bullgaria verilindore u shpërngulën në Rusi. Ata morën pjesë si vullnetarë* në ushtrinë ruse dhe më vonë u vendosën nga autoritetet ruse në fshatin Arnaudovka (tani Aleksandrovka) afër Odesës.
1810- Deri në vitin 1810, disa nga banorët e fshatrave të Provadisë (krahinë në Bullgarinë Lindore), nga Dobrina dhe Staroseltsa e Devnes dhe nga Varna përfunduan (me gjasa, ata u dëbuan me dhunë) në Rusi.
1809/1810 – Në vitet 1809 dhe 1810, shumë familje shqiptare (gjithsej 300 familje*), nga Dobrina, Staroselca dhe Devnia e kaluan Danubin pranë Galatës dhe u vendosën fillimisht në fshatin Chumai (Xhumaja) të Bessarabisë*.
1820 – Në vitin 1820, pasi mjaft shqiptarë vdiqën atje nga fatkeqësitë, të tjerët u kthyen përsëri në Perandorinë Osmane. Qindra familje të mbetura atje i hodhën themelet e kolonisë së tyre në Karakurt. Ky është ende vendbanimi më i madh i banorëve me origjinë shqiptare.
Sipas studiuesit ruso-gjerman Vladimir Köppen, i cili i studioi në detaje kolonitë e emigrantëve nga Bullgaria në Rusia, shqiptarët nga Devna (Devnia) ishin të vetmit e kësaj kombësie nga Bullgari, të cilët për arsye të panjohura Köppen i regjistroi të gjithë të shpërngulurit shqiptarë me prejardhje nga fshati i vogël i atëhershëm Devna, duke i hequr ata nga Dobrina dhe Staroselca aty pranë.
1826 – Deri në vitin 1826, në Besarabinë Jugore numëroheshin 119 familje shqiptare të shpërngulura nga Bullgaria, me 590 anëtarë.
1850- Në vitin 1850, shqiptarët nga Karakurti, së bashku me ata që ishin shpërngulur në vendbanimet fqinje, numëronin tashmë 1.328 frymë.
1862 – Në vitin 1862, shqiptarët nga Karakurti u shpërngulën bashkë me disa bullgarë dhe gagauzë në rajonin jugor të Rusisë – Tauria (Taurica-Krimea). Shkak për këtë ishte transferimi në vendbanimet e tyre të mëhershme në territorin e Rumanisë. Në Zaporozhje, midis qytetit të Melitopolit dhe Detit Azov, ata themeluan tre fshatra të rinj – Gamovka (tani Gamivka), Georgievka (tani Georgiivka) dhe Devnenskoe (tani Divninske). Me sa duket emri i fshatit të fundit të kujton vendbanimin e lashtë të tyre Devna në Bullgari, nga erdhën shumica prej tyre.
Shqiptarët në Ukrainë flasin ende në dialektin e tyre arkaik (toskërisht), të cilin e quajnë “Arnautche”. Ata janë pakicë, pesë apo gjashtë mijë frymë* (sipas disa studiuesve), të cilët vazhdojnë edhe sot me zell ta ruajnë gjuhën dhe përkatësinë e tyre etnike.
*Këto janë vetëm disa të dhëna të pjesshme për periudhat kohore, numrin e banorëve dhe vendet, për shpërnguljen e shqiptarëve vendës nga Bullgaria në Rusi dhe Ukrainë.
**Në vazhdim kemi paraqitur vendndodhjen e disa vendbanimeve të themeluara nga shqiptarët në Ukrainë, sa për të ngritur shqetësimin, sa pak ose asgjë nuk dinë shqiptarët e sotëm në rajonin ballkanik (Ilirikun Perëndimor) për vëllezërit e tyre të gjakut të katandisur gjithandej nëpër botë.
(7 maj 2023)