Shtrirja e Popujve Ilirë në Evropë:
Bujari-Bavari 2025
Një Përshkrim Gjithanshëm ku hynë edhe fiset ilire jashtë ilirikut
Popujt ilirë përbënin një nga grupet më të mëdha etno-linguistike në Evropën e lashtë, me një shtrirje që përfshinte Gadishullin Ilirik (Ballkanin) dhe përtej tij. Traditat, kultura dhe gjuha e tyre kanë lënë gjurmë në shumë rajone të Evropës, nga brigjet e Detit Adriatik e deri në Evropën Qendrore dhe Lindore.
Shtrirja Gjeografike e Ilirëve
1. Ballkani dhe Adriatiku (Bërthama Ilire)
• Zona Kryesore: Gadishulli Ilirik, duke përfshirë Shqipërinë e sotme, Kosovën, Malin e Zi, Bosnjë dhe Hercegovinën, Kroacinë, Serbinë perëndimore dhe veriore, Maqedoninë e Veriut dhe Slloveninë.
• Qytetet Ilire: Shkodër (Scodra), Durrës (Dyrrhachium), Apolonia, Ulqin (Ulcinum), Narona, Delminium.
• Fiset Kryesore: Dalmatët, Taulantët, Ardianët, Dardanët, Autariatët, Liburnët, Enkelejtë.
2. Evropën Qendrore dhe Perëndimore
• Ilirët në Evropën Qendrore:
• Ilirët janë raportuar të kenë banuar në pjesë të Austrisë, Hungarisë, dhe Gjermanisë jugore, veçanërisht në zonën e Danubit dhe Alpeve.
• Norikët ishin një fis ilir në rajonin që sot përfshin Austrinë dhe Slloveninë. Rajoni Noricum ishte i famshëm për prodhimin e hekurit.
• Itali:
• Ilirët kishin lidhje të ngushta me fiset e Italisë jugore si Japigët, Mesapët, dhe Peuketët në Apulia.
• Venetët në veri të Italisë shpesh lidhen me ilirët për shkak të ngjashmërive kulturore dhe gjuhësore.
3. Evropën Veriore dhe Lindore
• Fiset ilire si Pannonët dhe Breukët u shtrinë në zonat e Panonisë (Hungaria e sotme) dhe përgjatë Danubit.
• Në drejtim të Polonisë dhe Evropës Qendrore, disa popullsi pararomake, si Lugët dhe Bojët, tregojnë lidhje të mundshme me ilirët përmes tregtisë dhe migrimit.Bojët themeluesit e Bavarisë vijnë nga lidhjet fisnore mes Mesapeve,Venetëve,kelteve,taulantëve dhe Enchelejve.
• Gjermania dhe Danubi:
• Lidhjet me fiset gjermane përgjatë Danubit (p.sh., fise si Suebet dhe Markomanët) tregojnë ndikimin kulturor të ilirëve në këtë zonë.
4. Azia e Vogël dhe Troja
• Trojanët dhe Ilirët:
• Sipas disa interpretimesh historike dhe mitologjike, Trojanët mund të kenë pasur lidhje me ilirët. Aeneas, heroi trojan, konsiderohet themeluesi mitologjik i civilizimit latin dhe, përmes legjendave të tij, lidhet me rajonet e ilirëve në Adriatik.
5. Iberia dhe Britania
• Në Spanjë dhe Portugali, disa mbetje të kulturave pararomake (si Tartessos) tregojnë ndikime ilire.
• Në Britani, toponime si “Albion” (emri i lashtë për Britaninë) lidhen etimologjikisht me “Albanoi”, një fis ilir.
Gjenetika dhe Ilirët (Haplogrupi E-V13)
Haplogrupi E-V13 është një nëngrup i haplogrupi E1b1b1 dhe është i përhapur kryesisht në Evropën Jugore, me përqendrime më të larta në rajonet e banuara nga ilirët e lashtë. Ja çfarë thotë shkenca gjenetike për këtë lidhje:
1. Përhapja e E-V13
• Origjina: E-V13 besohet të ketë origjinën në Ballkan gjatë periudhës së Neolitit ose epokës së Bronzit.
• Përhapja nga Ilirët: Gjenet E-V13 janë gjetur në popullsitë moderne shqiptare, greke, jugosllave dhe më gjerë në Evropën Qendrore, duke reflektuar shtrirjen e lashtë ilire.
• Lidhje Evropiane: Ky haplogrup është zbuluar edhe në popullsitë gjermane, angleze,polake, italiane dhe franceze, duke treguar përhapjen kulturore dhe gjenetike të ilirëve përmes tregtisë, migrimeve dhe pushtimeve.
2. Ilirët dhe Popullsitë Moderne
• Shqiptarët mbajnë përqindjen më të lartë të E-V13 në Evropë, çka mbështet lidhjen me ilirët.
• Popullsitë moderne në Ballkan si kroatët, serbët dhe boshnjakët gjithashtu kanë një përqindje të konsiderueshme të këtij haplogrupi, që tregon për një trashëgimi të përbashkët ilire.
3. Popullsitë e Evropës Perëndimore
• Haplogrupi E-V13 është gjetur edhe në Italinë Jugore (sidomos Apulia) dhe në Gadishullin Iberik, duke treguar ndikimin e ilirëve dhe pasardhësve të tyre në këto rajone.
Fiset dhe Emrat Ilirë me Ndikim Shqiptar
Emrat e Fiseve Ilire
1. Taulantët – Lidhet me fjalën shqipe “talentyshe” ,/dallendyshe” por edhe “taul” (derë).
2. Dardanët – Fis i lidhur me fjalën “dardhë”.
3. Parthinët – Lidhet me “Parthi=Barthi,bardhi por edhe me fjalën “parth” (shpatë).
4. Enkelejtët – Lidhet me “enjkë” (ngjalë).
5. Liburnët – Fis detar, lidhet me termat e lashta për detin.
Vendbanime Ilire që Përkojnë me Gjuhën Shqipe
1. Scodra (Shkodër) – Lidhet me fjalën shqipe “shkodër” (i çarë).
2. Dyrrachium (Durrës) – Ndërlidhet me fjalën shqipe “dy rrugë”,apo “dy rrahje”
3. Theranda (Prizren) – I ngjashëm me toponimin shqiptar të lashtë “Therandë”.
Përfundime
Ilirët ishin një nga popullsitë më të rëndësishme të Evropës së lashtë, duke lënë gjurmë të përhershme në gjenetikë, kulturë dhe gjuhësi. Haplogrupi E-V13, i lidhur fort me ilirët, mbijeton në mënyrë të dukshme tek shqiptarët dhe popullsitë e tjera të Ballkanit, duke dëshmuar për trashëgiminë e përbashkët. Ndërkohë, toponimet dhe emrat e fiseve tregojnë vazhdimësinë midis ilirëve dhe shqiptarëve modernë.