Në shekullin e 6-të dhe 7-të, Ballkani përjetoi një periudhë të thellë transformimesh demografike, politike dhe kulturore, që do të formësonte strukturën e tij etnike për shekuj me radhë. Kjo kohë u karakterizua nga migrimet masive të popullsive të ndryshme, ku vendosja e sllavëve në rajon kishte një ndikim të madh dhe afatgjatë. Megjithatë, ndryshe nga pushtimet klasike të mëparshme, kjo lëvizje nuk u realizua përmes fushatave të njëpasnjëshme ushtarake, por përmes procesit gradual të vendosjes së grupeve të vogla nomade, të cilat gjetën mundësi të reja për vendosje të përhershme në tokat e Ballkanit.
**Marrja e Tokës nga Sllavët**
Në shekullin e 6-të, kur Perandoria Bizantine ishte ende një fuqi dominuese në Ballkan, filluan të shfaqen grupe të vogla sllave që, së bashku me Avarët, organizonin sulme plaçkitëse ndaj provincave të perandorisë. Këto sulme filluan rreth vitit 540 dhe vazhduan për disa dekada, duke shkaktuar dëme të konsiderueshme në Iliri, Maqedoni, Thrakë dhe deri në Greqi. Megjithatë, këto grupe fillimisht nuk u vendosën përherë në këto territore, pasi operonin kryesisht si plaçkitës, që lëviznin në mënyrë të shpejtë dhe të paorganizuar nëpër malet e thella dhe pyjet e dendura të rajonit.
Bizanti, nën sundimin e perandorit Justinian I, përqendroi përpjekjet e tij ushtarake në kufijtë perëndimorë dhe lindorë të perandorisë, duke i lënë provincat ballkanike të ekspozuara ndaj sulmeve të vazhdueshme. Justiniani ndërtoi disa fortifikata të reja në rajon, por për shkak të fushatave të tij të gjata në perëndim kundër Ostrogotëve dhe në lindje kundër Sasanidëve, trupat bizantine ishin të shpërndara dhe të dobësuara. Kështu, Sllavët, së bashku me Avarët, arritën të sulmonin edhe qytetin e madh të Konstantinopojës në vitin 559, duke sjellë kërcënime të jashtëzakonshme për kryeqytetin e perandorisë.
**Fushatat e Maurikiosit dhe Ndërprerja e Përkohshme e Sulmeve Sllave**
Rreth fundit të shekullit të 6-të, gjendja në Ballkan filloi të ndryshojë nën sundimin e perandorit Maurikios (582-602), i cili arriti të siguronte një paqe të favorshme me Persët, duke i dhënë Bizantit mundësinë për të përqendruar vëmendjen dhe burimet e saj ushtarake në Ballkan. Në një seri fushatash të suksesshme, Maurikiosi arriti të mposhtte Avarët dhe Sllavët, duke i detyruar ata të tërhiqeshin në veri të Danubit dhe duke krijuar një periudhë të shkurtër stabiliteti në rajon. Në vitet që pasuan, provincat ballkanike filluan të rimëkëmben, dhe Bizanti filloi të zbatojë plane për vendosjen e ushtarëve armenë në këto territore si një masë mbrojtëse.
Megjithatë, këto plane nuk u realizuan plotësisht, pasi Maurikiosi u rrëzua nga pushteti në vitin 602. Pasardhësi i tij, Phokas (602–610), përballoi sfida të mëdha të brendshme dhe të jashtme, duke përfshirë një kryengritje të trupave të lodhura dhe një kërcënim të madh nga Persët në Lindje. Kjo situatë dobësoi më tej mbrojtjen e Ballkanit dhe krijoi një mundësi të re për Sllavët dhe Avarët për të rifilluar sulmet e tyre.
**Rikthimi i Sulmeve dhe Vendosja përfundimtare e Sllavëve në Ballkan**
Pas rrëzimit të Phokasit në vitin 610 dhe vështirësive të mëdha që Perandoria Bizantine hasi në Lindje, ku trupat e saj u përfshinë në konflikte të ashpra me Persët, Sllavët filluan të rikthehen në Ballkan. Kjo periudhë shënoi një moment vendimtar, pasi sulmet e tyre nuk ishin më vetëm plaçkitje të shpejta, por filluan të kërkonin një vendosje të përhershme. Nga viti 612 (sipas disa burimeve, nga viti 615), Sllavët, së bashku me Avarët, rifilluan sulmet e tyre, duke përparuar pothuajse pa pengesa në gjithë gadishullin.
Provincat bizantine, të dobësuara dhe pa mbrojtje të mjaftueshme, nuk mundën të përballonin sulmet e vazhdueshme. Shkatërrimi i qytetit të Novae pas vitit 613 dhe pushtimi i qyteteve si Naissus dhe Serdika, ishin vetëm disa nga ngjarjet që tregojnë se Sllavët arritën të pushtonin dhe të vendoseshin në një pjesë të madhe të Ballkanit. Rrethimi i qytetit të Selanikut në vitet 612, 615 dhe 617 dhe betejat e tjera në rajon, si ajo në Heraklea në vitin 619, ishin shenja të mëtejshme të përparimit të tyre.
Pas rënies së Avarëve dhe disfatës së tyre në rrethimin e Konstantinopojës në vitin 626, Sllavët filluan të largoheshin nga ndikimi i tyre dhe të formojnë grupime më të pavarura në Ballkan. Perandori Herakleios (610-641) përdori një politikë të re për të forcuar kufijtë dhe për të vendosur serbët dhe kroatët në territoret e Ilirisë dhe Dalmacisë për të ndihmuar në mbrojtjen kundër kërcënimeve të jashtme.
**Vendosja e Përhershme dhe Bashkëjetesa me Popullsitë Romake**
Nga viti 620, dëshmitë arkeologjike tregojnë vendosjen e përhershme të Sllavëve në rajonet tashmë të depopulluara të Ballkanit. Këto zona, të shkatërruara nga dekada të tëra sulmesh dhe luftërash, ofronin mundësi të reja për popullsitë sllave të vendoseshin dhe të kalonin nga një mënyrë jetese nomade në bujqësi. Sllavët filluan të krijonin fshatra të vogla dhe të qëndrueshme, që ishin të shpërndara në rajone të ndryshme të gadishullit, përveç disa zonave si Thrakia jugore dhe lindja e Peloponezit, të cilat mbetën nën ndikimin bizantin.
Për më tepër, gjatë kësaj periudhe të vendosjes përhershme, filloi një periudhë relativisht paqësore bashkëjetese mes Sllavëve dhe popullsive të mbetura romake dhe greke në Ballkan. Disa qytete përgjatë lumit Danub dhe degëve të tij, si Singidunum dhe Weliko Tarnovo, arritën të mbijetonin pavarësisht sulmeve të shumta, falë lidhjeve detare dhe lumore që i mbanin të lidhura me Bizantin dhe Konstantinopojën. Këto qytete, megjithëse kishin një farë ndikimi mbi Sllavët, nuk ishin më qendrat e mëdha kulturore dhe ekonomike të kohëve të lashta. Në vend të poleis-it të lashtë, këto vendbanime ishin shndërruar në kastra – fortesa ushtarake me një jetë të kufizuar ekonomike dhe kulturore.
Pavarësisht kësaj, ndikimi romak dhe bizantin nuk ishte zhdukur tërësisht. Në qytete të caktuara, veçanërisht në Moesi dhe përgjatë Danubit, administrata bizantine mbeti e pranishme deri në pushtimin nga Proto-Bulgarët në vitin 679. Edhe pas këtij pushtimi, Proto-Bulgarët përdorën një formë të greqishtes si gjuhë administrative, duke treguar se kishte ende mbetje të konsiderueshme të popullsisë dhe strukturave romake në rajon. Ky fakt tregon se asimilimi dhe përzierja e popullsive sllave me ato romake dhe proto-bullgare ishte një proces i gjatë dhe kompleks, i cili la gjurmë të thella në gjuhën, kulturën dhe toponiminë e rajonit.
Një proces i ngjashëm ndodhi edhe në pjesë të tjera të Ballkanit, ku bashkëjetesa dhe përzierja mes Sllavëve dhe popullsive të mbetura romake krijoi një ndërthurje interesante kulturash dhe gjuhësh. Në Shqipërinë e Mesme, një grup popullsish, që kishte arritur të ruante gjuhën e saj pararomake përmes shekujve të sundimit romak, qëndroi në hije. Kjo popullsi, që kishte mbijetuar nën ndikimin e kulturave të ndryshme dhe asimilimit të pjesshëm, duket se është paraardhësja e shqiptarëve të sotëm. Ky është një shembull i qartë i ruajtjes së identitetit dhe gjuhës përkundër rrymave të fuqishme të asimilimit që po ndodhnin në Ballkan.
Në Dalmaci, situata ishte e ndryshme, me gjuhët romane, si dalmatishtja, që mbijetuan deri në shekullin e 19-të. Në zonat malore të Dinarikut, popullsia e Mauro-Vllehëve u slavizua vetëm në shekullin e 18-të, duke krijuar një përzierje kulturore të re. Këto popullsi ndoshta janë paraardhësit e Istrorumunëve të sotëm, duke ofruar një shembull të ndikimit të vonuar të Sllavëve në disa pjesë të Ballkanit, veçanërisht në rajonet malore ku qasja ishte më e kufizuar.
Në Maqedoni, një tjetër grup, Aromunët, mbijetoi si një popullsi e specializuar në transhumancë (barinj nomadë), duke ruajtur traditat dhe gjuhën e tyre. Disa historianë sugjerojnë që Aromunët mund të jenë pasardhës të romakëve të zhvendosur në Panoni, të cilët u kthyen në Ballkan rreth vitit 680. Gjithashtu, mbetet një debat i hapur për origjinën e rumunëve, ku teoritë e ndryshme përfshijnë si hipoteza të migrimit ashtu edhe të vazhdimësisë dako-romane, me disa studiues që argumentojnë se rumunët e sotëm janë pasardhës të drejtpërdrejtë të popullsisë romake të mbetur në jug të Danubit.
Këto ndryshime në popullsinë dhe kulturën e Ballkanit u theksuan nga bashkëjetesa e komplikuar dhe asimilimi i pjesëshëm i Sllavëve me popullsinë ekzistuese, ndërsa shteti bizantin përpiqej të ruante një farë kontrolli mbi rajonin. Ndërkohë, në zonat më jugore të Ballkanit, veçanërisht në Greqi, ndodhi një tjetër proces i rëndësishëm – një përzierje mes elementëve sllavë dhe grekëve vendas.
**Debati mbi Slavizimin dhe Rehellenizimin e Greqisë**
Një çështje që ka ngjallur debate të forta mes historianëve është niveli i ndikimit të Sllavëve në Greqi. Historiani Jakob Philipp Fallmerayer, në shekullin e 19-të, mbrojti një teori ekstreme që sugjeronte se popullsia moderne greke është kryesisht e përbërë nga sllavë të helenizuar, duke argumentuar se grekët e lashtë u zhdukën pothuajse tërësisht gjatë Mesjetës. Sipas tij, Greqia ishte sllavizuar në masë, dhe popullsia moderne e kishte marrë gjuhën dhe kulturën greke përmes një procesi të vonuar të helenizimit.
Megjithatë, kjo teori është refuzuar gjerësisht nga studiuesit modernë, të cilët theksojnë se, megjithëse kishte një përzierje të elementëve sllavë në shoqërinë bizantine, kjo nuk çoi në zhdukjen e plotë të grekëve të lashtë. Përkundrazi, kishte një proces të integrimit të sllavëve në strukturat shoqërore dhe kulturore të Perandorisë Bizantine, dhe ndikimi i grekëve mbi Sllavët ishte shumë më i fuqishëm sesa ndikimi i Sllavëve mbi grekët. Qytetet bizantine të mëdha, si Selaniku dhe Konstantinopoja, mbetën qendra të fuqishme kulturore, duke mbajtur gjallë traditat helene dhe duke përthithur elementët sllavë që u vendosën në rajon.
Procesi i rehellenizimit, veçanërisht në Greqinë jugore, mori kohë, pasi valët e emigrimit sllav kishin sjellë një përzierje të ndjeshme demografike. Megjithatë, qytetet e mëdha dhe lidhjet e tyre me botën më të gjerë bizantine ndihmuan në ruajtjen e kulturës dhe gjuhës greke, duke integruar gradualisht Sllavët në shoqërinë greke-bizantine.
**Ndikimi Afatgjatë i Sllavëve dhe Roli i Bizantit**
Përgjatë gjithë kësaj periudhe të trazuar, ndikimi i Sllavëve mbi Ballkanin u bë i qartë dhe i pakthyeshëm. Pavarësisht përpjekjeve të Perandorisë Bizantine për të ruajtur kontrollin dhe për të romanizuar ose helenizuar popullsitë e vendosura rishtazi, sllavizimi i Ballkanit kishte lënë tashmë gjurmë të thella. Shumë prej popullsive të përziera morën gjuhën dhe zakonet sllave, duke krijuar identitete të reja kulturore dhe etnike që vazhdojnë të ekzistojnë deri më sot.
Nga ana tjetër, Perandoria Bizantine nuk ishte plotësisht e paaftë për të ruajtur ndikimin e saj. Nëpërmjet përpjekjeve për të asimiluar Sllavët në strukturat e saj dhe përmes politikave të shpërnguljeve të kontrolluara, si ato që përfshinin vendosjen e serbëve dhe kroatëve në Iliri dhe Dalmaci, Bizanti arriti të mbante një farë kontrolli mbi Ballkanin për shekuj me radhë. Kjo bashkëjetesë e ndërlikuar mes kulturës bizantine dhe elementëve të rinj sllavë formoi një nga mozaikët më të pasur dhe më komplekse etnike dhe kulturore në Europë.
Në fund të fundit, procesi i vendosjes së Sllavëve në Ballkan dhe përzierja e tyre me popullsitë e lashta romake dhe greke ishte një proces i gjatë dhe gradual, që çoi në krijimin e identiteteve të reja etnike dhe kulturore. Ballkani, që për shekuj kishte qenë një arenë e ndikimeve romake dhe greke, u bë një hapësirë ku kultura sllave filloi të lëshojë rrënjë të thella, duke lënë gjurmë të pashlyeshme në historinë e rajonit dhe të Europës.